Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 8

Á MOKKAKAFFI á fyrstu árunum. Þessi fasti punktur í tilveru margra
var þannig þá og þannig er þannig enn.
ANDLEGT LÍF á Mokkakaffi, að líkindum um 1960. Menn skeggræða yfir kaffibolla, sökkva
sér í bækur og á veggnum er hátískulist þessara ára, abstakt flatarmálverk, sem þarna hefur
losnað undan kennisetningum geómetríunnar og búið að fá frjálsara flæði.
SÝNINGARSTAÐUR í 40 ÁR
EFTIR RANNVEIGU A. JÓNSDÓTTUR OG ÞORVALD H. GUNNARSSON
EINN er sá staður í miðborg Reykja-
víkur sem er líklega opinberasta
stássstofa íslands"; segir Hannes
Sigurðsson listfræðingur. Þar hafa
komið í heimsókn brjálæðingar,
skáld, heimspekingar, forstjórar,
leikarar, tónlistarmenn, stjórnmála-
menn, útlendingar, blaðamenn að
taka viðtöl og síðast en ekki síst - hitt fólkið. Það
leitar frá amstri dagsins, amstrinu íyrir utan
gluggann, talar saman um allt milli himins og
jarðar eða þá bara ekki neitt og les í dagblaði
óáreitt. Skrafíð heyrist á milli borðanna en eng-
in er tónlistin, nema ef vera skyldi í hjarta stað-
arins - expressóvélinni (góður hávaði, eins og
tónlistarmaðurinn sagði!). Gestimh' viðra
reynslu sína á listaverkum staðarins, og þannig
hefur það verið í 40 ár. Séríslensk stofa en þó
svo alþjóðleg um margt. Stofa þar sem valin-
kunnir gestir skráðu nöfn sín lengi vel í gesta-
bók. Tímalaus stofa þar sem hlutunum hefur
ekki verið breytt að neinu ráði, stofa sem tekur
á móti verðandinni og skoðar hana í myndlist og
dagblöðum og ræðir (milli kl. 9.30 og 23.30 nema
á sunnudögum, þá er opið frá 14.00-23.30) yfír
bolla af kaffi, vöfflum með rjóma, rúnnstykki
með osti og marmelaði eða þá sneið af jólaköku.
Mokka heitir sú stofa.
Guðmundur Baldvinsson og Guðný Guðjóns-
dóttir eru eigendur stofunnar og hafa rekið
hana frá upphafí. Þau felldu hugi saman á Ítalíu
þegar Guðmundur var fararstjóri í íslenskum
ferðamannahóp. Hann var þar í söngnámi en
eftir að til íslands kom var lítið um söngstörf í
hinu unga lýðveldi. Hann ákvað að fylla það
tómarúm í lífi sínu með stofnun lítillar kaffístofu
í ítölskum anda að Skólavörðustíg 3 A, þar sem
áður var virt veitingastofa, Vega. I maí 1958
byrjaði svo fyrsta expressóvél landsins að fnæsa
og allt í einu var orðið öðruvísi að drekka kaffí.
Islendingar voru að kynnast framandi menn-
ingu í fyrsta skipti, og „höktið“ í kaffipöntun á
Mokka fór ekki að lagast fyrr en sólarlandaferð-
irnar gerðu fleirum kleift að upplifa hið suð-
ræna umhverfi og menningu á sjöunda áratugn-
um. Landinn var frelsaður frá venjubundnu
soðnu og malbikslituðu kaffi með kaffíbætinum
„export" og skellt inn í „ilmandi" borgaramenn-
ingu. Kaffidrykkja varð list.
Það er skrýtið að tala um Mokka sem „kaffí-
stofu“ en ekki „kaffihús", en kaffistofa selur
ekki áfengi. Það helltu þó alltaf einhverjir í glös-
in undir borðum án þess að vandræði hlytust af.
Áður en Mokka var sett á stofn staldraði fólk
ekki ýkja mikið við á kaffihúsum. Vegalengdir
voru ekki svo miklar í borginni að ástæða væri
fyrir fólk að hittast á kaffíhúsi eða stofu, heldur
hittist það frekar heima hjá sér. Þó fóru hlutim-
ir að breytast með ört vaxandi kvikmynda- og
leikhúsmenningu, en þar sem sýningar í kvik-
myndahúsum og leikhúsum hættu yfirleitt á
sama tíma, og þá snemma, fór fólk að hittast á
kaffihúsunum og stofunum eftir sýningar. Þetta
kom sér einkar vel í tilviki Mokka sem liggur
stutt frá Þjóðleikhúsinu og mörgum kvikmynda-
húsum. En tilkoma sjónvarpsins breytti miklu
og fólk varði tímanum meira heima við þess
vegna, þó svo að alltaf hafí verið nóg að gera á
fimmtudögum þegar sjónvarpið gaf frí. Núna er
orðið svo mikið af sjónvarpi að fólk flýr fremur
undan því til tilbreytingar.
Á Mokkakaffi við Skólavörðustíg kynntust landsmenn
ekki aðeins nýrri tegund af kaffi^ heidur því að
kaffið og myndlistin gátu átt samleið. Margir merkii
listamenn stigu sín fyrstu skref í sýningarhaldi á
Mokka og meðan aðrir sýningarstaðir komu og
fóru hefur Mokkakaffi haldið sínu striki.
AÐAL SÝNINGARVEGGURINN í Mokkakaffi, líklega einhverntíma á sjöunda áratugnum. Ekki
hefur tekizt að bera kennsl á höfund myndanna, en hann virðist hafa gert tilraunir í ýmsar
áttir, enda stigu margir sín fyrstu skref í sýningarhaldi í Mokkakaffi.
GUÐMUNDUR Baldvinsson og Guðný Guðjónsdóttir, gestgjafar á Mokkakaffi með kaffi-vélina
sem þá var nýjung á íslandi. Á veggnum til vinstri má sjá veggteppi eftir Barböru Árnason.
Hjónin héldu sig ekki langt frá iistinni þó svo
þau leggi áherslu á að kaffistofan hafi alltaf ver-
ið hugsuð fyrst og fremst sem veitingastofa. En
hún er listaverk. Mokka var innréttað og hann-
að af fagmönnum og listamönnum og dagblöðin
voru óspör á upplýsingarnar, enda þóttu blaða-
mönnum sem boðið var sérstaklega við opnun
Mokka mikið til annarleika staðarins koma.
„Teikningu og skipulag annaðist Halldór Hjálm-
arsson arkitekt, en yfirsmiður við innréttingar
var Gestur Gíslason. Afgreiðsluborð og aðrar
borðplötur smíðaði vinnustofan Ösp hf. en járn-
vinna var unnin af Sindra hf. Hjörtur Sigurðs-
son lagði rafmagn. Teppin á gólfinu eru frá
Kjartani Guðmundssyni. Málverkin teikning-
amar og teppi sem prýða veggina í „Mokka"
eru eftir Braga Ásgeirsson, Bjarna Jónsson og
Barböru Árnason, gluggamyndir eru eftir Bene-
dikt Gunnarsson og höggmynd eftir Jón Bene-
diktsson." („Ný kaffistofa opnuð á Skólavörðu-
stíg 3“, Vísi miðvikudaginn 28. maí 1958.)
Akveðið var að leyfa vinum og kunningjum að
sýna myndlistarverk á strigaklæddum veggjum
kaffístofunnar (sem í upphafí áttu að vera
klæddir kaffístrigapokum með kaffimerkjum)
og svo þróaðist sýningarhaldið áfram. Þetta
uppátæki er allrar athygli vert en þau Guð-
mundur og Guðný tala um að ekki hafi tíðkast
að halda eiginlegar sýningar með listamönnum
inni á ítölskum kaffibörum. Myndlistargallerí
sáu um það. Uppátækið er þá að mörgu leyti
séríslenskt og kannski skiljanlegt í litlu samfé-
lagi þar sem fjölskyldutengsl, fámenni og
knappar aðstæður geta ráðið miklu um þróun
mála. Þannig hefur Mokka gegnt margþættu
hlutverki gallerís, safns og kaffistofu.
I raun voru ekki margir sýningarsalir í
Reykjavík og erfitt fyrir óþekkta listamenn að
komast að með verk sín m.a. í Bogasal Þjóð-
minjasafnsins, Listamannaskálanum og Ás-
mundarsal. En í Mokka skipti ekki máli hver
myndlistamaðurinn var eða þá list hans. Það
gerði mörgum kleift að spreyta sig í sýningar-
haldi og sýningarhald í Reykjavík breyttist.
Menningarhugtakið innan myndlistargeirans
færðist frá því sem við erum vön að kalia há-
menningu („og klíkuskap") niður í eins konar
lágmenningu (dægurmenningu) og þarna rokk-
aði það á milli. Það getur varla verið augljósara
en í grein Braga Ásgeirssonar um sýningu Ey-
borgar Guðmundsdóttur í Mokka og Einars Há-
konarsonar: „FREKAR óvenjulegt er að víkja
orðum að smásýningum í kaffihúsum eða í
gluggum, en vegna þess að nú er ýmislegt
óvenjulegt að gerast, sem á fullan rétt á, að veitt
sé athygli, fínn ég mig knúðan til að setjast niður
og gera undantekningu." („Ymsislegt um mynd-
list“, Mbl., föstudaginn 16. des. 1966.) Og ekki
má gleyma Iistasögulegum forsendum en á byrj-
unarárum Mokka gekk í garð umbrotatímabil í
myndlistargeiranum og samfélaginu öllu, þar
sem fagurfræði daglegs lífs hins almenna neyt-
anda spymti á móti fagurfræði abstraktsins.
Þessi breyting leysti þónokkra nýja orku úr
læðingi innan reykvískrar menningai’. Myndlist-
in á Mokka var ekki færð inn í stöðugt og lokað
andrúmsloft heldur var andrúmsloftið „pönkað“.
Þar hefur alltaf viss anarkismi verið við völd í
sýningarhaldinu - í blöndun við staðinn, gestina,
eigendurna og myndlistina. Hugtökin list og
menning fengu á sig óræðan merkingarblæ og
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. SEPTEMBER 1998
h