Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 7

EYJA HINNA DAUÐU, málverk eftir sviss-
neska málarann Arnold Böcklin frá 1880.
Eftirprentun af myndinni var víða til á ís-
lenskum heimilum á fyrriparti aldarinnar.
með lýsingar á fjölbreytilegri aðferðum við
særingar en þar til höfðu þekkst í Evrópu.
Áhuginn á magíu stórjókst meðal lærðra
manna á endurreisnartímabilinu en fyrir þá
tíma þ.e. á 12. öld var þegar mikill áhugi með-
al klerka á duldum efnum, magíu, stjömu-
spám og særingum. Orðið „klerkur" gat þýtt
alla þá sem ætluðu sér að læra til prests,
einnig þá sem hugðust ganga í klaustur og
alla munka og presta. Meðal þessa hóps virð-
ist áhuginn hafa verið mikill á duldum efnum,
magíu og særingum og þar með kunnáttunni
að geta vakið upp dauða og leitað frétta um
framtíðina eða kallað upp illar verur og notað
þær til viðvika eins og áður segir.
Jón frá Salisbury er talinn til húmanista
miðalda, fæddur um 1115 og lést 1180. Hann
fæddist í Salisbury á Englandi, stundaði nám
í París, meðal kennara hans þar var Abelard.
Hann var þjónandi við dómkirkjuna í Kant-
araborg og studdi Thomas Becket og starfaði
með honum þar til þann hörmungardag 29.
desember 1170, þegar Becket var drepinn
fyrir háaltarinu í dómkirkjunni. Jón varð síð-
an biskup í Chartres frá 1176 og til dauða-
dags. Ritverk hans veita margvíslegar upp-
lýsingar um kirkjupólitík samtíðarinnar og
fjölluðu um þau guðfræðilegu efni sem þá
voru ofarlega á baugi. Jón segir frá því í einu
rita sinna, þegar hann var ungur að árum að
læra latínu af presti nokkrum, sem var vel að
sér í særingum og glerkúlulestri. Prestur
þessi fékk Jón og eldri nemanda til þess að
taka þátt í tilraunum sínum við að kalla fram
svipi í glerkúluni. Þessum kúnstum fylgdu
áköll prestins á ókennilegu máli, sem vöktu
slíkan hrylling með Jóni að hann varð skelf-
ingu lostinn og áleit að presturinn hefði verið
að ákalla djöflana. Eldri nemandinn taldi sig
sjá ógreinilegar myndir í kúlunni, en Jón sá
engar. Öld áður er getið um svipað atvik, þar
sem ákæra var borin fram vegna særinga. Sú
breyting verður á hugtakinu „divinatio" þegar
líður á miðaldir, að andasæring, þ.e. að særa
fram svipi framliðinna, verður djöflasæring.
Samkvæmt kenningum kirkjunnar var talið
að djöflar tækju á sig mynd hins látna og lét-
ust vera þeir. A síðari hluta miðalda verður
„divinatio“ að „necromancy". „Nekros“ á
grísku þýðir lík, orðið afbakast í meðförum og
verður „niger“ á latínu, sem þýðir svartur og
úr þessu myndast síðan „nigromancy" sem
verður síðan notað sem „svartigaldur".
Kirkjan fordæmdi allar særingar sem
framdar voru utan hennar. Hún viðurkenndi
djöflaútrekstur, en hann varð að fara fram
samkvæmt þeim reglum, sem kirkjuyfirvöld
settu. Sakramenti ldrkjunnar bjuggu yfir yfir-
skilvitlegum krafti og eins og áður segir voru
tákn og signingar máttugar í baráttunni við ill
öfl. Ailur lærdómur miðalda var mettaður
trúnni á magíuna, galdurinn. Bókin sjálf og þá
fyrst og fremst biblían eða textar úr biblíunni
bjuggu yfir krafti. Lærdómurinn gat því orðið
hættulegur þeim sem ekki kunnu sér takmörk
í beitingu hans. Prestlingar og leikbræður
klaustranna lærðu að fremja helgiathafnir og
einnig að fara með ginnheilög sakramenti.
Trúin á helga dóma, líkamsleifar heilagra
manna og flísar úr krossi Krists og jafnvel
kusk úr gröfum helgra manna var viðurkennd
staðreynd. Stjömuspáfræðin og fyrsti vísir að
alkemíu (gullgerðarlistinni) vakti eðlilega for-
vitni, máttur steina og plantna og margvís-
legra tákna og talna bjó yfir krafti, sem nota
mátti bæði til ills og góðs. Andasæringar og
djöflasæringar uku vald þeirra sem kunnu
með að fara. Því fór svo að þau fræði voru
stunduð einkum meðal „lærðra“ manna, þ.e.
klerka og munka eða lágklerka kirkjunnar.
Sögur greina frá nemendum í fræðunum sem
komust í kynni við kunnáttumenn í særingum
eða komust yfir bækur, þar sem lýst var að-
ferðunum við særingamar. Kunnur dóminík-
ani, Johannes Nider (dáinn 1438), segir sög-
una af Benedikt nokkram, sem var kunnur
særingamaður í æsku ásamt því að vera vin-
sæll skemmtikraftur þeirra tíma, trúður og
hljóðpípuleikari. Benedikt þessum er lýst sem
ákaflega hávöxnum manni, ískyggilegum í út-
liti, sem flakkaði um og stundaði andasæring-
ar. Hann var talinn mjög vel að sér í særinga-
fræðum og hafði numið listina af „djöfullegum
bókum“ um særingar. Benedikt átti systur,
sem bað svo heitt fyrir honum, að hann
„bjargaðist úr klóm djöflanna" og hóf iðranar-
göngu milli klaustra og dómirkna, enginn vildi
taka við honum þar til hann fékk inngöngu í
klaustur í Vínarborg. Þai- varð hann kunnur
fyrir meinlæti og iðran, mikið var látið af pré-
dikunum hans, en þrátt fyrir meinlætalifnað
og strangan sjálfsaga taldi hann sig aldrei ná
því að þurrka út „fordjörfun þá sem djöflarnir
höfðu valdið á sál hans“. Saga Benedikts var
notuð sem dæmi um það að jafnvel særinga-
maður gæti öðlast náð Guðs, ef hann sneri frá
villuráfi hrikalegrar villu.
Margvíslegar heimildir frá 13., 14. og 15. öld
benda til áhrifa þeirra hryllingstöfra sem sær-
ingafræðin hafði á hug forvitinna prestlinga
og leikbræðra, en kunnátta þeirra í latínu gaf
þeim tækifæri til að lesa þau rit um kukl og
særingar sem gengu manna á milli. Lestrar-
kunnátta á þessum öldum var bundin latínu-
kunnáttu og þeir, sem vora læsir á annað
borð, höfðu hlotið kunnáttu sína meðal klerka.
Því var kunnátta í særingum tengd „lærðum
mönnum" þ.e. klerkdómi.
Nikulás Eymerikus var dóminikanskur
rannsóknardómari, uppi 1320-1399. Hann
skrifaði í „handbók rannsóknardómara“, að
hann hefði gert upptækar meðal annarra tvær
bækur um andasæringar. Bækur þessar vora í
höndum særingamanna, sem komust í hendur
hans. Bækumar vora brenndar opinberlega.
Þekking Nikulásar á særingum var meiri en
almennt gerðist, auk þess að kynna sér efni
bókanna, komu til játningar særingamann-
anna sjálfra og vitnisburðir. I bókum þessum
var lýst aðferðum við anda- eða djöflasæring-
ar. Aðferðirnar voru mjög fjölskrúðugar, að
fara með bænir aftur á bak, að ákalla djöful-
inn, að fara með nafnaþulur, að kasta salti á
eld, að brenna pöddur og fugla og seyða lík-
amshluta manna og dýra og hafa yfir söngl og
þulur. Reynt var að snúa helgiathöfnum kirkj-
unnar upp í andstæðu sína. Hringir og þrí-
hyrningar voru markaðir á bókfell eða blöð,
oft litaðir blóði fórnardýranna. Rit og upp-
ljóstranir Nikulásar eru samhljóða frásögnum
fjölda rannsóknardómara kirkjunnar í þess-
um efnum og það sem meira er, bækur varð-
andi andasæringar voru keimlíkar og að því
er virðist alþjóðlegar. Draga má þá ályktun,
að kuklið og særingarnar hafi átt sér up-
sprettu í prestaskólum og háskólum, t.d.
Svarta skóla - Sorbonne í París mjög
snemma. Þjóðsagan af Sæmundi fróða fellur
að þessu munstri. Allur lærdómur þessara
alda var blandaður magíu í augum almúgans
og magian var einnig lærðum mönnum stað-
reynd. Með arabískum fróðleik í þessum efn-
um, jókst áhuginn á kuklinu í Evrópu. Áhrifin
berast í fyrstu frá Serkjum á Spáni og síðan
magnast áhrifin á 12. öld. Tólfta öldin var öld
breyttrar heimsmyndar og talað er um „12.
aldar endurreisnina" í menningarheimi Evr-
ópu. Magían fylgdi með og þegar kemur fram
á 13. og 14. öld taka kirkjuyfirvöld að vinna
markvisst gegn kuklinu og þar á meðal
djöflasæringunum. Kuklararnir taka að færa
sig upp á skaftið og nota mennskar líkamsleif-
ar við særingarnar, blóð hafði lengi verið not-
að við særingar allt frá dögum Hómers, en þá
blóð fómardýra. í fornum trúarbrögðum og
meðal framstæðra þjóða enn þann dag í dag,
era mannfórnir hluti guðsdýrkunarinnar.
Kirkjan barðist gegn mannfórnum og þær
voru algjörlega fordæmdar eins og margir
aðrir þættir heiðninnar, t.d. animalisminn,
sem var snar þáttur frjósemisdýrkunarinnar.
Stefna kristinnar kirkju var að fjarlægja
manninn dýraríkinu, draga hann undan ofur-
valdi náttúrannar og eigin hvatalífs með helg-
un og náð Guðs kirkjunnar. Allt sem dró
manninn niður í hina hráu hvatavilpu og gerði
hann að manndýri flokkaðist til djöfullegra
afla. En samkvæmt kenningunum var keppi-
kefli djöfulsins að ná valdi á manninum.
Vegna þessa er útlistun kirkjulegra rann-
sóknardómara ofur skiljanleg, þeir börðust
gegn því sem kristnar kenningar töldu gjör-
spillandi. Enda voru særingar einkum stund-
aðar til þess að geta notað „þjónustuandana"
til ills. Siðimir við særingarnar vora Guðníð -
blasfemia - og særingamönnum var mjög
hætt við stórmennskubrjálæði. Siðimir voru
aðalatriðið, reyndar bæði við kristnar guð-
þjónustur og einnig við djöflasæringar.
Sakramentin, brauðið og vínið báru í sér kraft
við útdeilinguna og því mátti einnig nota þau
afskræmd og afhelguð af særingamönnum.
Jón Árnason getur aðferða við að vekja upp
látna menn. (Islenskar þjóðsögur - Jón Ama-
son. Rv. 1961.1.b. bls. 306-308) Særingamaður
fór með faðirvorið afturábak, síðan er blóð
vakið og skrifað öfugt faðir vor á skinn. Ristar
vora rúnir (galdra) á kefli og síðan farið út í
kirkjugarð og hafnar særingar. Þegar draug-
urinn kom upp, varð særingamaður að kara
hann, þ.e. sleikja framan úr honum náfroðuna.
Síðan hófst barátta við drauginn og varð sær-
ingamaður að koma honum undir. Eftir þetta
hafði særingamaður „þjónustuanda" sem hann
gat notað til þeirra verka sem hann vildi. Þess-
ar lýsingar era frá 19. öld, en þær era svo til
samhljóða aðferðum miðaldamanna. Hér á
landi voru lengi gerðar tilraunir til að vekja
upp drauga, þjóðsögumar era hér góð heimild
og jafnvel á þessari öld var gerð tilraun til að
vekja upp draug, sem mistókst þar sem sókn-
arpresturinn stöðvaði særingamanninn í tíma
(þetta gerðist á fyrsta fjórðungi aldarinnar).
Særingamenn gátu geymt andana í leggjum
eða flöskum, þegar þeir vora ekki í notkun.
Islenskir særingamenn hafa kynnst sær-
ingum bæði úr heiðni og einnig af ritum og
sögnum, sem bárust hingað erlendis frá. Rit
þessi eða galdraskruddur gengu á milli
manna með eiði. I Múnchenar-handritinu,
sem getið er hér að framan, er lögð rík
áhersla á það, að halda hinum dulda fróðleik
leyndum og jafnframt að gæta þess að bækur
um þessi efni komist ekki í hendur „óviðkom-
andi“. Svo var um íslenskar galdraskruddura.
Stundum voru þær látnar fylgja eigendum
sínum í gröfina, og þá farið mjög leynt með
það. Gráskinna og Rauðskinna eru annálaðar
galdraskraddur í þjóðsögum, sbr. Galdra
Loft. Islenskur þjóðsagnaheimur er mjög sér-
stæður að því leyti, að miðaldaform hugar-
heimsins lifði hér lengur en víðast hvar ann-
arsstaðar og mótaði samfélagið allt fram á
þessa öld. Áhrifa upplýsingarinnar á 18. öld
gætti hér lítt og borgarastétt myndast hér
ekki í þeim mæli sem gerðist í Evrópuríkjum
og þar með varð borgaraleg menning og mat
óvirkara hér, en upplýsingin og skynsemis-
stefnan mótaði borgarastéttir Evrópu. Hug-
myndimar um svipi, afturgöngur, uppvakn-
inga, skotta og skottur, marbendla, huldufólk
og tröll ásamt dvergum og öðrum margvísleg-
um kynjaveram bjuggu ekki í hugarheimum
evrópskrar borgarastéttar, en hér á landi
vora allar þessar verur á ferli. Spíritisminn,
andatrú eða sálarrannsóknir komu upp um
miðja 19. öld í Bandaríkjunum og breiddust út
meðal vissra hópa einkum í Englandi og víðar.
Með því var gerð tilraun til þess að ná sam-
bandi við framliðið fólk, ekki með hinu gamla
formi særinga og ekki heldur í þeim tilgangi
sem var rikjandi meðal hinna fornu særinga-
manna, heldur til þess að öðlast fúllvissu um
líf eftir líkamsdauðann. Þessum kenningum
var vel tekið af þeim sem sættu sig ekki við
kenningar kirkjunnar um eilíft líf, vildu sann-
anir. Kaþólska kirkjan bannaði alla andatrú
og taldi hana arftaka djöflasæringa, aftur á
móti bar nokkuð á því að klerkar mótmæl-
endakirknanna aðhylltust þessar kenningar
eins og hér á landi. Með aðferðum andatrúar-
manna, kemur andi framliðinna fram gegnum
miðil og gegnir þá miðillinn að nokkra hlut-
verki særingamannsins fyrrum. Aðferðirnar
eru frábrugðnar, sálmasöngur og sameiginleg
hugleiðsla í stað skipana og særinga. Tilgang-
urinn er einnig annar, fyrri alda særingamenn
leituðust við að ná valdi á sálum framliðinna,
en sálarrannsakendur telja sig fá fullvissu um
það líf sem þeir telja að taki við eftir líkams-
dauðann.
Höfundur er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. SEPTEMBER 1998 7