Lesbók Morgunblaðsins - 26.09.1998, Blaðsíða 5

TÓFTARBROT í Heiðarseli á efri myndinni og haglendið í kring sem sýnir að þar er grösugra
en víðast hvar annarsstaðar í 5-600 m hæð. Að neðan: Séð yfir Ánavatn á svölum sumardegi,
hitinn 5 stig á miðjum degi í síðustu viku júlímánaðar.
SÆNAUTASEL stendur skammt frá þjóðveginum og hefur bærinn verið gerður fallega upp.
Gaflinn næst á myndinni er hlaðinn úr klömbruhnaus.
staðið á háu menningarstigi. Um gerðir þess
fólks sem þeir tóku með til halds og trausts er
minna vitað. Þróunin varð hér lengi vel ekki
ólík og í nágrannalöndum, aðalsmenn og al-
múgi.
Til þess að gera fljótlega (á 13. og 14. öld og
meir áberandi síðar) finnst mér að hérlendis
hafi orðið talsvert afdrifaríkt frávik. Nokkuð
stór hópur bænda bjó við nokkuð góð efni og
öryggi, varla minna en 10% heimiia í landinu.
Víðast um Vestur- og Norður-Evrópu voru
hlutskipti bændafólks hin ömurlegustu allt til
loka 18. aldai' eða lengur. Þetta er hér nefnt
vegna þess, að þessi hópur, hversu stór sem
hann annars var, átti stóran þátt í að viðhalda
kyrrstöðunni. Var óaðvitandi nokkurs konar
varðsveit stóreignamanna og ríki-a embættis-
manna. Sáu sjálfa sig þrepi ofar fátæklingun-
um. Draumur þessa hóps hefur verið skýr,
hann var hinum megin við garðinn, meðal jafn-
ingja og höfðingja, eðlilegast af þeim að taka
þátt í því að halda litlamanninum niðri. íslend-
ingar hugsuðu ekki í hóp þá frekar en í dag.
Var þetta eðlilegt þjóðfélag? má spyrja. Mitt
svar er já. Ósköp eðlileg þróun, og skynsamleg
frá sjónarmiði þeirra sem stjórnuðu því. Astæð-
an er eftirfarandi: Eg held að frumástæða
flestra stórbreytinga sé ótti. Vaxandi borgir
þurfa aðfluttan mat og möguleika á að greiða
hann. Goðar á þjóðveldisöld báru nokkurn ugg í
brjósti, litu til með sínum skjólstæðingum. Ur
ótta dró hjá íslenska aðlinum þegar á 14. öld.
Konungar voru alltaf víðsfjærri, réðu raunar
harla litlu, það voru íslenskir höfðingjar sem
oftast höfðu síðasta orðið.
Höfuðbólin voru hér og þar um landið og
strandhögg erlendra sjófarenda fátíð. Það voru
engar stór ástæður til að halda utan um lands-
lýðinn eða jafnvel fjölga á þeim bæ. Þeir sem
sátu höfuðbólin eða stórjarðir bjuggu við ör-
yggi, þurftu ekki á neinum breytingum að
halda. Það mun einnig hafa verið sjónarmið
góðbændanna sem áður er nefndir.
Bylting varð í íslensku þjófélagi á síðustu
tveim áratugum 19. aldar. Um þær miklu og
merku breytingar sem þá urðu, sýnilegar eða
ráðgerðar, er oftast rætt um eins og eitthvert
náttúrulögmál. Þetta bara kom! Eg efast um að
málið sé svona einfalt. Þama kemur áður
nefndi ótti til skjalanna. (Auk metnaðar vegna
þekkingar sem kom með gjörbreyttri sam-
göngutækni í flestum heimshlutum). I raun í
íýrsta sinn síðan á miðöldum. Undanfarin ár
höfðu þúsundir streymt til Ameríku. „Þetta var
í lagi fyrst í stað“, en síðan greip um sig ótti
meðal ráðamanna og annarra. Allt í einu voru
möguleikar alls staðar. Enn skellur yfir þessi
ótti, síðast um og úr 1990. Ef trúa má gangi
sögunnar getur þjóðin verið róleg fram yfir
2020.
Sumum finnst sennilega hlutimir einfaldaðir
nokkuð mikið, en þá má aftur spyrja, „hvar eru
afreksverkin frá 1380-1880, þegar Guðbrands-
biblía er undanskilin?
Svarið við nr. 2 er því þetta: Ráðamenn höfðu
engan hag af því að finna nýbýli stað, þar með
var land ekki á lausu! Glæsileiki þjóðveldisaldar
var löngu horfinn en genin stjórnuðu draumun-
um, ráðamenn héldu eðlilega í sinn Lút og
Leggjanda, sem
„lögðu garða,
akra töddu,
unnu svínum,
geita gættu,
grófu torf.“
Eins og segir í Rígsþulu nr. 12.
3. Hagstaett tíðarfar
á þessum áratugum
Þessa fullyrðingu má finna á stöku stað, en
réttmæt er hún varla, fremur hitt, að árferði
hafi ekki verið nema í meðallagi gott fyrstu 6
áratugina. Isaár vom nokkuð mörg en inn á
milli að visu oft nokkur ár í röð sem voru hag-
stæð. Mörg ár til 1822 voru landbúnaðarsamfé-
lagi erfið og ekki síður seinni hluti 6. áratugar-
ins, einkum þau 3 síðustu, 1858-60. Merkilegt
er það, að þau harðindi drógu lítið úr sókn í
heiðarnar.
Þá er það einnig sérkennilegt, að svo til sam-
tímis, úr 1861, sjást þess merki á þremur
svæðum, upp af Þistilfirði, Vopnafirði og á Jök-
uldalsheiði, að þessi byggðaútþensla hefur náð
sínu hámarki, og að einhverju marki komin í
þrot. Rétt er að hafa það 1 huga, að þessi breyt-
ing varð meir en áratug áður en Ameríkuferðir
hófust að marki, og væntanlega allmörgum ár-
um áður en nokkur þar um slóðir hugleiddi
slíkan umsnúning. Harðindi ollu þessu ekld,
breytingin varð frekar milli slíkra tímabila. Ég
fæ ekki alveg séð hvers vegna, ef þessi byggð
var á annað borð reist á þeim forsendum sem
menn hafa almennt talið, en um það efast ég
mjög, og er það ástæðan fyrir þessum skrifum.
4. Ekkert þéttbýli við sjéinn
Um þessa síðustu fullyrðingu er margt hægt
að segja. Svarið verður þó efnislega líkt því
sem kom fram hér ofar við nr. 2.
Fremur sérkennilegt er það, að ekki skyldu
verða hér til vísar að smáborgum, eða stöku
þéttbýli við sjó, þegar á 14. öld. Ástæðan fyrir
þeirri skoðun er eftirfarandi: Það er margt sem
bendir til þess, að mikill kraftur og þor hafi ver-
ið í mörgum fyrirmönnum landsins á 14. öld.
Efni höfðu þeir margir hverjir til stærri fram-
kvæmda. Ört vaxandi markað í Evrópu fyrir
skreið hafa þeir þekkt, og einnig tilhneigingu
landsmanna sjálfra til að lifa meir á fiskveiðum
en áður var. Öldin leið án þess að þjóðinni
heppnaðist að skapa eigið framkvæmdavald, og
einhveija eigin alhliða hagsmunagæslu með lög-
gjafarvaldinu. Möguleikar á því urðu eðlilega
fjarlægari því lengra sem leið frá sjálfræði
heildarinnar. Þörfin á landsfoður ekki eins sýni-
leg eins og kostirnir við hið villimannalega sjálf-
stæði sem allt til dagsins í dag einkennir þjóð-
ina. Helstu ráðamenn landsins á 15. öld hafa því
sennilega hitt á skástu inngönguleið inn í kyrr-
stöðuna með sérkröfum sínum í hinum fræga
Piningsdómi 1490, þ.e. bann við vetursetu útr
lendinga nema í neyð, útgerð þeirra frá landinu
og o.fl. Bændahöfðingjarnir kærðu sig ekki um
samkeppni um vinnuaflið. Harðir kostir, en
væntanlega eina leiðin til að bjarga völdum og
auði íslensku „aðalsmannanna" til frambúðar.
Kostimir voru tveir: Að verja óbreytt samfélag,
í öðru lagi samkeppni við Englendinga og aðrar
þjóðii- í fiskihöfnunum. Þeir völdu hægari leið-
ina, veröld sem þeir þekktu. Skynsamlegt og
mannlegt frá sjónarhóli þeirra sem völdin höfðu,
en enginn sósíalismi.
Yfir landsmenn færðist stóisk ró. Sjómenn-
irnir dunduðu af heiðarleika, við sína árabáta
og þau afkastaminnstu veiðarfæri sem þeir
gátu fundið, og skreiðarlestirnar skiluðu sér
fram til dalanna. Jafnvel búðsetufólk fékk þeg-
ar tímar liðu, að vera í friði og ró í hundraða
tali á vestanverðu landinu þar sem útræði var
hagstætt.
Um aldamótin 1700 eiga 13 ríkustu landeig-
endurnir 9,6% af fasteignum í landinu. Eign 68
annarra stórlandeigenda var 16,2%. Tæplega
1% fjölskyldna virðist því hafa átt 25,8% af
fasteignum í landinu.
Smærri landeigendur voru býsna margir,
1224. Eign margra heldur smá samkvæmt
Jarðabók ÁM og PV. Mín skoðun er sú, að
meðal þeirra og einnig ýmissa leigjenda líka,
hafi verið allstór hópur sem bjó við bærilegan
efnahag, og áhrif þessa hóps á samfélagið hafi
verið vanmetin. Þessi hópur, 10% heimila,
stærri eða minni, hafi í raun verið forsenda
kyrrstöðunnar. Það er hægt að halda „litlu
mönnunum" í skefjum með því að ala vonina í
hluta hópsins.
Hvers vegna byggðust heiðarnar?
Hér verður því slegið fram, að eitt afmarkað
fyrirbrigði hafi að mestu leyti valdið heiða-
byggðinni. í öðru lagi hafi nýir menningar-
straumar gert þetta landnám mögulegt.
1. Höfuðástæðan var sú, að á fyrstu 20-30 ár-
um 19. aldar voru hreindýr í þúsundavís um af-
réttalönd þriggja sýslna á norðaustanverðu
landinu.
2. Á síðari hluta 18. aldar og enn frekar á
fyrri hluta þeirrar 19., bárust til landsins nýjar
hugmyndir og nýjar staðreyndir, sem ollu lítils
háttar þíðu á því hjarnhugarfari sem æðilengi
hafði hér ríkt. Þetta leiddi til þess, að hinn
þröngi stakkur hugarfarsins víkkaði örlítið. Það
var í lagi að fara að eins og melrakkinn, huga að
þvi hvað hin villta náttúra bauð upp á. Þegar
menn leyfðu sér slíka „niðurlægingu", þurfti
ekki að leita að þeirri staðreynd, að þessi svæði
voru um margt auðug, silungsvötn, mikið fugla-
líf og það sem meira var, þau undur, að hópar
stórra veiðidýra reikuðu víða um þessar heiðar.
Slofnstærð hreindýra á 19. öld
í íslenzkum þjóðháttum eftir sr. Jónas Jón-
asson má lesa eftirfarandi: „Hreindýrin voru
flutt hingað um 1770, og eru því engar sagnir
eða venjur, sem myndazt hafa um þau, svo að
mér sé kunnugt.“ Þetta átti eftir að breytast að
hluta eftir hans dag. Talsvert hefur verið skrif-
að um íslensku hreindýrin síðustu 50-70 árin.
Gott og þarft verk unnu tveir rithöfundar,
Helgi Valtýsson (H.V.) og Ólafur Þorvaldsson
(Ó.Þ.) með bókum sínum um hreindýrin. Þeir
voru ungir menn um síðustu aldamót, að upp-
lagi náttúrubörn og fræðimenn, fæddir og upp-
aldir nærri slóðum hreindýra austanlands og
vestan. Þess vegna líklegir til að bera sig rétt
að við söfnun heimilda frá fyrri tíð. Svo vill til
að þriðji rithöfundurinn, Jóhannes Friðlaugs-
son (J.F.), svo til jafnaldri hinna tveggja, fædd-
ur og uppalinn í þriðja landshlutanum þar sem
hreindýr voru, fann þörf hjá sér til að rannsaka
samskipti manna og þessara dýra. Hér er ekki
um bók að ræða, heldur alllanga ritgerð sem
tekin var saman um 1930.
Á síðustu árum hefur mikill fróðleikur um
hreindýrin birst á prenti. Að verulegum hluta
eru þetta niðurstöður rannsókna sem gerðar
voru um 1980, sem Náttúrufræðistofnun gaf
síðan út í þremur ritum. Höfundar efnis eru
nokkrir m.a. Kristbjörn Egilsson (K.E.) og
Skarphéðinn Þórisson (S.Þ.).
Þeir höfundar sem áætlað hafa fjölda hrein-
dýra á 19. öld virðast eiga eitt sameiginlegt, að
hafa lagt heldur litla vinnu í þá skoðun. í flest-
um tilfellum er þetta miður, vegna þess, að ef
hreindýrin skiptu verulegu máli fyi-h- ein-
hverja, þá fæst tæplega líkleg mynd af þeirri
sögu nema hægt sé að nálgast líklega stofn-
stærð, og á hvað tímabili þessi stofn hafi að öll-
um líkindum verið í hámarki.
Flest allir telja að hreindýrin hafi verið flest
um og upp úr 1850. Það er aðeins J.F. sem
sennilega hefur haft aðrar hugmyndfr um
þetta.
Mínar hugmyndir hafa lengi verið mjög á
annan veg og eru þessar: Hreindýrastofninn
náði hámarki á öðrum tug aldarinnar. I fyrsta
lagi ca. 1812-14 og í síðasta lagi 1820-21. Stofn-
inn hafi þá talið ca. 5000-6000 (hærri talan lík-
legri) dýr í Þingeyjarsýslum og á Austurlandi.
Um 1830 hafi fullur helmingur þessa fjölda
verið horfinn, og um 1850, þegar þau hafa verið
talin flest, varla fleiri en 25% af hámarksstofn-
stærð, eða kringum hálft annað þúsund, + eða
+ 2-3 hundruð.
Ekki er ólíklegt að þegar um 1860 hafi stofn-
inn á öllu þessu stóra landssvæði verið kominn
niður fyrir 1000 dýr, þar af á heiðum beggja
Þingeyjarsýslna varla mikið yffr 100-150 dýr.
Sennilega finnst flestum sem eitthvað til
þessa máls þekkja, þessar niðurstöður fremur
tortryggilegar, og frekar í þá átt, að jafnvel
útiloka einhver tengsl milli áhuga fólks á bú-
setu í heiðunum og göngu hreindýra þar. Ef
þessar tilgátur um fjölda hreindýra eru réttar
eða fara nærri hinu sanna, er það augljóst, að
mest kveður ekki að býlastofnun á heiðunum á
þeim áratugum þegai- nytjar af þessum veiði-
dýrum gátu verið mestar. Að mínum dómi seg-
ir slíkt í raun ekki mikið. Breytingar á „mæli-
einingum" gömlu bændasamfélaganna þurftu
jafnan langan aðdraganda, hér sem annars
staðar.
Hvar eru rökin?
Óyggjandi eru þau hvergi, en líkur sterkar.
Gamlar efasemdir fengu aftur byiánn hjá mér
fyrir eitthvað 25 árum. Skoðaði þá nokkra
pakka með handritum af Sýslu- og sóknarlýs-
ingum Hins íslenska bókmenntafélags frá ár-
unum um og eftir 1840. Þetta var geymt í
Handritadeild Landsbókasafns og vel aðgengi-
legt öllum þeim sem þekktu spui-ningarnar til
presta eða sýslumanna og voru að leita að af-
mörkuðu efni. Vonum seinna hefur nú meiri
hluta þessa mikia og skemmtilega fróðleiks
verið komið á prent.
Ástæða þessarar skoðunar, ef ég man rétt,
var grein í lögum frá 20. júní 1849 (Tilskipun
um veiði á íslandi) þannig orðuð: „Hreina er
leyft að elta og veiða hvar sem er.“
Önnur spurning var að skoða svar sóknar-
presta við 33. spurningu þeirra Kaupmanna-
hafnar-manna, „Hvör er þar veiði til lands og
sjávar (selveiði, alls konar fískiveiði, fuglveiði,
hreindýraveiði, refadráp)—.
Prestar í þessum umrædda landshluta
brugðust margir fljótt og vel við, margar sókn-
arlýsingar skrifaðar strax 1839 og aðrar 1840.
Þessi staðreynd gerir ýmsar athuganir auð-
veldari.
Gildi heimildanna er við fyrstu sýn ekki svo
ljóst. Erum við að fræðast meira um sálará-
stand prestsins en hagi sóknarbarna hans. Hv-
ar hefur gamalgróin menning auk tíðaranda
haft áhrif á framsetninguna, hvaða þættir það-
an eru þeim flestum sameiginlegir. Frá ýmsum
sóknum Vestfjarða höfum við þær heimildir
„að þangað komi aldrei hreindýr“ eða annað í
þá átt, þegar ýmsir kollegar þeirra austan-
lands nefna ekki þessi dýr, eða aðeins í nei-
kvæðri merkingu, „eyði fjallagrösunum".
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er á eftirlaunum og býr í Kópavogi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 26. SEPTEMBER 1998 5