Morgunblaðið - 16.03.2003, Page 23

Morgunblaðið - 16.03.2003, Page 23
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. MARS 2003 23 Mörkinni 3, sími 588 0640. Opið mán-fös kl.11-18 - lau kl. 11-15 Brúðkaupsgjafir Br úð ar gj af al is ta r Stretchbuxur kr. 2.900 Konubuxur frá kr. 1.690 Dragtir, kjólar, blússur og pils. Ódýr náttfatnaður. Brandtex fatnaður Nýbýlavegi 12, sími 5544433 Reykjavík, 28.02.2003. Kæri Pétur! Í upphafi langar mig að þakka þér fyrir fróðlega pistla um ýmislegt gamalt og gott, og vænt þætti mér um það ef ég gæti orðið þér að ein- hverju liði. Þegar þú spurðir mig í gær um hrökkálinn, kom ég af fjöllum. Lang- tímaminnið er ekki beysnara en svo, að ekki sé minnst á skipulagsgáfuna, að ég finn ekkert um fyrri skrif mín um þetta á aðgengilegum tölvu- diskum. Hins vegar hef ég ýmis prentuð gögn um þetta kykvendi, og hef lítið fyrir að skrá eitthvað af því, ef það kynni að nýtast þér. Fyrst, nokkur almenn atriði um rafmagn í dýrum. Ítalskur læknir, Luigi Galvani, sem uppi var á 18. öld, setti fram kenningar um dýraraf- magn, sem að vísu standast ekki en vöktu á sínum tíma nokkra athygli og hafa sjálfsagt rutt öðrum og réttari kenningum braut. Meðal annars hafa vísindasagnfræðingar á Bretlandi ný- lega leitt rök að því, að hugmyndir Galvanis hafi orðið kveikjan að frægri vísindaskáldsögu, um doktor Frank- enstein, sem setti saman mann úr lík- amspörtum dauðra manna og vakti til lífs með rafmagni. Um þá Galvani og uppvakning Frankensteins skráði ég fróðleikspistla í kennslubók um lífeðl- isfræði, sem út kom 2002, og legg ljósrit af þeim með þessu bréfi. Þótt hugmyndir Galvanis um dýra- rafmagn hafi ekki staðist tímans tönn, er ljóst að rafmagn á mikinn þátt í að tempra alla lífsstarfsemi. Veikar spennusveiflur á yfirborði frumna og frumuparta samhæfa störf þeirra, til dæmis boð um taugar og samdrátt vöðva. Þessi boð magna læknar og lífeðlisfræðingar og bregða út frá þeim máli á starf hjarta og heila í hjarta- og heilarafriti. Mörg dýr skynja rafsvið og seg- ulsvið frá öðrum dýrum. Til dæmis er talið að fiskar í torfu haldi bilinu sín á milli með þessu skyni. Ef þú hefur horft á fræðslumynd af fiskatorfu hefurðu sjálfsagt tekið eftir hvernig torfan beygir sem ein heild. Ýmis dýr, til dæmis sumir far- fuglar, virðast skynja áttir út frá seg- ulsviði jarðar, og hafa þá eins konar innbyggðan áttavita. Önnur dýr rata á bráð út frá rafsviði. Þegar háfur syndir með hafsbotni, greinir hann og hremmir umsvifalaust kola eða ann- an flatfisk, sem er fullkomlega hulinn sandi, og ljóst er af tilraunum að þar styðst háfiskurinn við rafskyn sitt. Hrökkáll, hrökkviskata og fleiri fiskar, sem gefa frá sér háspennt rafhögg, beita þessum höggum bæði í vörn og sókn – hrella með þeim fjendur sem sækja að þeim og lama bráð. Auk þess gefa þessir fiskar frá sér mun veikari rafmerki, sem talið er að nýtist þeim líkt og rat- sjárbylgjur við könnun á umhverfinu. Raflíffærin í þessum fiskum eru ummyndaðir vöðvar, sem hólfaðir eru niður í röð liða, sem hver getur gefið frá sér vægt rafhögg, en þar sem lið- irnir eru raðtengdir magnast spenn- an upp í tugi eða hundruð volta, þeg- ar allur vöðvinn sendir högg samtímis. Þá kem ég loks að því, sem ég ætl- aði að fjalla um, sjálfum hrökkálnum. Þetta er stór ferskvatnsfiskur, um eða yfir tveggja metra langur, sem lifir í ám í Suður-Ameríku, mjósleg- inn og líkur ál að lögun, en að vísu lítt skyldur honum. Hann er á ýmsum málum kenndur við rafmagns- framleiðslu sína – fræðiheitið er Electophorus electricus; á ensku heitir dýrið electric eel, elektrisk ål á skandinavísku o.s.frv. Íslenska heitið hrökkáll höfðar sjálfsagt til sam- nefnds þjóðsagnakvikindis, og aðrir fiskar, sem gefa frá sér rafhögg, að vísu öllu veikari, til dæmis hrökkvi- skata, sækja líka hluta íslensks heitis síns í þjóðtrúna. Venjuleg líffæri fisks, heili, melt- ingarfæri, kynfæri o.s.frv., rúmast í fremsta fimmtungi líkamans. Þar fyr- ir aftan er „rafstöðin“, vöðvakerfi sem getur látið frá sér liðlega 600 volta högg, sem dugir til að lama flest kvikindi sem sækja að hrökkálnum eða hann hefur sem bráð. Ekki eru heimildir um að hrökkáll hafi orðið mannsbani, en ljóst er að það er ann- að en þægilegt að koma of nærri þessu dýri. Ungir hrökkálar sjá þokkalega, en með aldrinum rýrna augun og fisk- arnir verða að sama skapi háðari raf- boðum til að greina umhverfið. Ég vona að þú hafir eitthvert gagn af þessu. Hringdu ef eitthvað vantar uppá. Örnólfur Thorlacius. Stakhanovitsj átti að vera sovéskum verkamönnum fyrirmynd um dugnað. Höfundur er þulur.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.