Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Blaðsíða 12

ERLENDAR
BÆKUR
„VITRINGAR
NORÐUR-
SINS“
ISAIAH Berlin: The Magns of the North
— J.G. Hamann and the Origin of Modern
Irrationalism. Edited by Henry Hardy. John
Murray 19 1993.
Von Magus im Norden und der
Verwegenheit des Geistes — Ein Hamann
— Brevier. Herausgegeben von Stefam
Majetschak. Deutscher Taschenbuch Verlag
1988.
r
OSKYNSEMI“ þ.e. að hvatir, tilfínn-
ingar, innsæi og trúarvingl skuli
metið hærra skynseminni og
„raunskyninu" hefur mótað mannheima
ekki síst eftir að útópíu-trúin náði miklum
ítökum í huga manna í og eftir frönsku
stjórnarbyltinguna. Hér er átt við það mýr-
arljós, að gjörlegt væri að „skapa réttlátt
þjóðfélag" meðal manna byggt á raunskyni
og algjörri skynsemishyggju. í raun reynd-
ist sú útópíu-trú algjör „óskynsemi" eins
og afleiðingar hennar votta í sögu 20. aldar.
Isaiah Berlin skrifar um kenningar og
áhrif Hamanns á þá einstaklinga sem út-
færðu kenningar hans á 18. og 19. öld, svo
sem Herder og rómantíkerana og einnig
Goehte. Berlin telur að Mann hafí verið
kveikjan að þeirri „óskynsemi" sem mótaði
kenningar margra rómantíkera og síðan
liggi þráðurinn allt upp til vorra tíma. Þjóð-
arsál, þjóðareðli, þjóðdjúp og þjóðlegt innsæi
og þjóðarhlutverk, öll þesi Qasyrði telur
Berlin eiga sér kveikju í hvata- og innsæis-
kenningum Hamanns. En viðbrögð Ham-
anns voru andsvar vð klassisisma Frakka,
skynsemishyggju þeirra og rökhyggju, sem
mótaði mjög stómarhætti Friðriks mikla í
Prússlandi á dögum Hamanns. Hamann var
fæddur 1730 og lést 1788. Mat samtíðar-
manna á Hamann var ýmist að hann væri
„brotahöfuð" — uroligt Hoved — eða djúp-
sær spekingur, sem hann vissulega var á
sinn hátt, eins og Kant sá hann, en með
vissum fyrirvörum. Berlin telur hann hafa
verið föður „óskynseminnar" á okkar tím-
um. Á sinni tíð var hann mjög ákveðinn
andstæðingur upplýsingarinnar. Hann braut
blað í evrópskri hugsun um menntastefnur
og guðfræði og sem frumkveikja rómantík-
urinnar varð hann einnig náma existentíal-
isma og nasisma á vorum dögum.
Niðurstaða Berlins er að hann hafí verið
vanmetinn hingað til og því sé full nauðsyn
að viðurkenna gildi áhrifa hans og þýðingu
hans fyrir atburðarás 19. og ekki síst 20.
aldar.
Guðfræðilegar hugleiðingar hans og trú-
arlegt „innsæi“ höfðu mikil áhrif á Kirkega-
ard og frá honum bárust áhrif Hamanns á
viðhorf existentialistanna.
Berlin fjallar af sinni alkunnu ritsnilld
um skrif Hamanns, en á því er full þörf,
því honum var ekki gefín stílsnilld eða leikni
í að koma hugsunum sínum skýrt til skila.
Þótt óhemju magn rita og greina fylli hillur
bókasafna um allan heim um tímabil upplýs-
ingarinnar og frönsku byltinguna, þá skera
verk Isaiah Berlin sig úr hvað skýrieika og
skilning snertir og knappt form, ásamt rit-
um hans um rússnesku byltingamennina á
19. öld.
Berlin skrifar ákaflega skýrt og vel, það
er unun að lesa hann og færðimennska
hans er örugg. Það gefur augaleið að hann
hrapar aldrei niður á svið „populismans“ í
ritum sínum eða niður í lágkúru upphafins
fræðilegs „sullumbulls“.
Bowra, vinur hans, skrifaði fyrir langa
löngu að áhrif hans væru mikil, þótt hann
hefði lítið gefíð út. Nú er svo komið að
10-12 bindi verka hans eru útgefin og
ættu að vera þeim íslendingum auðlesin
sem eru gæddir „lesskilningi" á enska
tungu.
Hamann-Brevier er ágætur úrdráttur úr
ritum Hamanns með nauðsynlegum athuga-
greinum. Með þessum Brevier eiga menn
aðgang að lykilkenningum Hamanns.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
NINA TRYGGVADÓTTIR. Hús á Grímsstaðaholti.
LJÓÐ-MYNDIR
EFTIR ÖNNU MARÍU ÞÓRISDÓTTUR
UNDANFÖRNUM árum hefur það
veitt mér ómælda ánægju að lesa
kvæði Kristjáns Karlssonar. Ekki
þykist ég skilja hann til fulls og
ekki er ég jafnhrifin af öllum kvæðunum,
langt í frá. En mörg þeirra eru svo myndræn
að þau birtast í huga mínum sem margvísleg
málverk. Nokkur minna mig sterklega á
verk vissra málara, ekki þó sérstakar mynd-
ir, heldur andblæinn í málverkunum.
í huga mínum birtast kaldhömruð verk
Jóns Stefánssonar þegar ég les kvæðið Nóv-
emberkvöld í Herdísarvík (úr Kvæðum
(1976)).
... Stálblár máni við stálsvarta brík.
og... Inn skeigráan vog fer skuggi af báru,
unz strandlínan brestur svo blikar í sárið. . .
Kvæðaflokkurinn Við Viðeyjarsund (í
Kvæðum 81) er í sérstöku uppáhaldi hjá
mér og kann ég sum kvæðin næstum utan-
að. Mér finnst ég oft hafa séð himin eins
og glitskeljabrot ekki síst í apríl. Ég hef
sérstaklega gaman af bláa grasinu í Viðey
klukkan tíu á júlíkvöldi. Er það nokkuð ljar-
stæðara skáldlegum huga en fagurbleika
Viðeyjarmyndin hans Snorra Arinbjarnar?
Stundum reis hús (úr Kvæðum 84) leiðir
hugann í smiðju Nínu Tryggvadóttur eða
Louisu Matthíasdóttur. Hreinir litir og ein-
föld form og einhver hafði fyrr gengið þvert
yfir auðan blettinn. Og haustið var rautt.
í tveim ljóðum úr New York (1983) erum
við horfin á vit frönsku impressionistanna.
í Miss Haversham finnum við og sjáum hlýj-
una í sólskini sumarkvöldsins þegar slæður
stúlkunnar, ljóst hár hennar og sumarblær-
inn liðast um skýjakljúfa stórborgarinnar og
gulllitar slæður sólarlagsins „blána í græn-
leit gluggatjöld". Þetta minnir á sumarmynd-
ir Renoirs.
í Draumi og veruleika Cec.ily sé ég fyrir
mér bylgjumyndir úr verkum Monets þar sem
... snertingarlaust
brotna leiftrandi gárur fijótsins í hrafn-
svörtu hári.
Enn erum við á erlendum slóðum enda ort
á ensku, I have felt the true iife (úr Kvæðum
92). í þessu dulúðga ljóði er talað um dömu
sem blandaði sólarljósi saman við svalt loft
sem steig upp úr djúpu gili. í augum hinna
skeytingarlausu er hún lilja en rós í huga
skáldsins. Upp í hugann koma myndir Odel-
ons Redons af frúm og fögrum blómum.
Aftur erum við komin heim í Kleppsholtið
í íslenska veðráttu. Undir skammdegi I (í
Kvæðum 87), eitt kvöld þegar vindur fór að
leika sér við kulnaða dagsbrún og
... eitt augnablik truflar
rautt yfírskin þunnt
brúna ígrundun fjaiisins...
Þessi skemmtilega mynd minnir mig á
málverk tveggja Skagfírðinga, þeirra Hrólfs
Sigurðssonar og Jóhannesar Geirs.
Úr glugga háhýsis horfír skáldið vestur
yfir sundin og sér Engey í þröngum glugga
(í Kvæðum 90). Eyjan tekur á sig mynd
kynjaskepnu með sporð og ugga og fer að
hagræða sér í sjónum í grænum óróleika
vorsins. Er ekki von að manni detti í hug
kynjaskepna í íslenskri myndlist, Flyðran,
ásaumsmynd Muggs, gerð m.a. úr mold-
vörpuskinni og sem hann færði Theódóru
Thoroddsen að gjöf?
Gesturinn
Ég lá heima í stofudívaninum, lítil veik
stúlka. Kvisast hafði um þorpið að frægt
skáld, Halldór Kiljan Laxness, væri á ferð
um þessar slóðir. Ég reis upp og horfði út
um suðurgluggann og sá þá hvar hár og
grannur maður í pokabuxum og með der-
húfu skálmaði upp Villasneiðinginn. Ég
staulaðist fram úr dívaninum og að vestur-
glugganum og horfði á skáldið þar sem það
stikaði fram á sjávarbakkann, stelkslegum
skrefum. Þar stóð það kyrrt um stund og
horfði út á Flóann og yfir að Kinnarfjöllum.
Það var eitthvað framandi við þennan
ferðalang: grannur og spengilegur vöxturinn
og hann gekk á sterklegum útlendum
gönguskóm, var í efnismiklum pokabuxum
og með köflótta derhúfu með nýstárlegu
sniði, hann var svo gjörólíkur karlmönnunum
í þorpinu.
Kannski var skáldið þetta sumar að heyja
sér efni á Norðausturlandi í söguna um Bjart
í Sumarhúsum og fólk hans.
Löngu seinna las ég Sjálfstætt fólk og ég
fann ofurlítil líkindi með þessari sýn minni
á frarnandlega ferðalanginn í þorpinu og
þeim ókunna heimi sem Ásta Sóllilja og
Nonni litli sáu inn í þegar þau heimsóttu
gestinn sem tjaldaði í dalnum við vatnið.
Steikarilmurinn af fuglunum sem gestur-
inn steikti handa börnunum á prímus, ilmur-
inn af tóbaksreyknum sem minnti ofurlítið
á mjaðjurtarilm, dauft bros á vanga gestsins
og brúnu handleggirnir sem minntu á ijóma-
kaffí: hvílíkur kitlandi og fagnaðarríkur
framandleiki sem kom svo undarlegu róti á
tilfínningar Ástu Sóllilju.
Hún skildi síst í því þegar maðurinn sagði
að dalurinn væri fallegur eftir að hann heyrði
nafn hennar. í augum Ástu Sóllilju var dalur-
inn ekki annað en bleytumýri. „Hún leit í
kringum sig í dalnum, á mýrina, þessa vondu
mýri, þar sem hún hafði í allt sumar borið
upp vota ljána, gagndrepa og vansæl...“
En nú var kominn undarlegur maður í
dalinn. Hver var hann þessi framandlegi
gestur sem opnaði fyrir börnunum ofurlitla
glufu inn í betri og auðugri heim en þau
áttu að venjast? Hann hvarf einn daginn
nafnlaus á brott.
í einu málverki Botticellis af tilbeiðslu vitr-
inganna eru þeir ásamt öðrum í hóp umhverf-
is Maríu, Jósef og barnið. Alveg úti í hægri
hlið myndarinnar er maður með skýrt mótað
andlit og horfir ákveðnum svip út úr málverk-
inu. Álitið er að þetta sé höfundurinn sjálf-
ur, Botticelli, sem þarna er kominn í hóp
fólksins í Betlehem.
Sú hugsun hefur flögrað að mér að ef til
vill hafi höfundur Sjálfstæðs fólks sjálfur
tekið sér ferð inn í söguna og tjaldað eitt
sumar í dalnum.
Höfundurinn er húsmóðir í Reykjavík.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 1997