Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Blaðsíða 10

4-
ILAPPLANDI í N-Svíþjóð, nánar tiltekið
í Jokkmokk, er árlega haldinn vetrar-
markaður þar sem Samir hvaðanæva
úr Skandinavíu (og nú einnig Svíar)
selja handunnar vörur sínar. Markaður-
inn hefur verið haldinn allar götur síðan
1605. Kar! IX. konungur í Svíþjóð afn-
umdi það ár frá 13 öld einokunnarrétt
„birkarlanna", en þeir komu í upphafí frá sjáv-
arsíðunni til að skipta á vörum við Sami. Það
byggðust á þessum tíma upp bæir við árósa
og „birkarlarnir" iðkuðu sína þekktustu iðju,
að innheimta skatt fyrir hans hátign um leið
og þeir skiptu við Sami á klæðum, pottum og
járnöxum fyrir skinn og feldi.
í sagnfræðibókum sést að Lappland lengi
hefur haft aðdráttarafl fyrir fólk með ævintýra-
þrá. í sumum íslendingasagnanna, td í Egils-
sögu, eru lýsingar á viðskiptum Sama og íslend-
inga. Það kemur fram að víkingamir ekki bara
rændu og drápu fólk t.d. á Englandi og Frakk-
landi heldur gerðu þeir það í einnig í Lapplandi
þar sem baráttan um skinnin og byggingarefni
í skip og hús var hörð.
Já, Samir og íslendingar eiga margt sameig-
inlegt, t.d. veðurfarið. Mér þótti samt, þó íslend-
ingur sé, ansi kalt í Jokkmokk, milli 15 og 25
stiga frost. Það þótti íbúunum ekki vera kalt,
sögðu að það væri frekar hlýtt nú og að þeir
töluðu ekki um kulda fyrr en við 35 stiga frost!
En þeir kvörtuðu mikið yfír snjóleysinu þarna
norður frá, þó var þarna meiri snjór en ég hef
séð áður og er þó ættuð frá Austfjörðum. Ann-
að sem við eigum sameiginleg með Sömum er
Grýlan, en þeirra heitir Luhttak og sýgur með
jámröri lífið úr fólki.
Það var margt um manninn á markaðinum
í Jokkmokk. Þarna vom þeir sem komið höfðu
MARKAÐURINN IJC
með söluvaming sinn og þeir hinir sem komu
til að taka þátt í markaðinum, kaupa skinn og
ullarfatnað alls konar, silfurskartgripi, eða
hiusta og horfa á alla menningarviðburði sem
boðið var upp á.
Samir eru mjög vandvirkir og báru handunn-
ir munir þeirra þess glögg merki. Það sem einna
mest vakti aðdáun mína voru körfur og krukk-
ur úr rótum trjáa. Ellen Kitok-Andersson er
snillingur í þessarri vandasömu og tímafreku
iðju. Fyrst þarf hún að fara út í skóg og grafa
1-2 m ofan í jörðina eftir rótum, þvo þær í
næsta læk, þurka þær síðan og kljúfa áður en
hún getur byijað að fletta úr þeim ílát. Þar sem
ílátin vom og eru notuð til að geyma í mat em
þau fóðruð að innan með með mjúku skinni.
Sölumenn vom ekki bara Samir. Einn Svíi,
Vilti Hasse, seldi pylsur úr nauta-, hreindýra-
og bjarnarkjöti. Ég vildi náttúrulega smakka
bjamarpylsuna áður en ég keypti hana og þá
skar Hasse væna sneið af einni slíkri, stakk
hnífnum í sneiðina og rak fram hnífínn. Um
leið sagði hann: „Flestir segja að þeim fínnist
pylsan góð, þora ekki annað þar sem þeir vita
að annars myndi ég skera af þeim fínguma."
Ég svaraði um hæl að ég myndi nú alveg segja
frá ef mér líkaði ekki pylsan enda íslendingur.
Þá rak hann upp rokna hlátur og ég fékk að
heyra sögu hans um íslenskan verndargrip sem
ein frænka hans hafði gefíð honum.
Gripurinn átti að vernda hann frá öllu illu
og færa með sér heppni en nokkrum vikum
eftir að gripurinn kom í hans eigu tapaði hann
300 þúsund krónum í viðskiptum. Einn samísk-
ur vinur hans lofaði að senda honum samískan
vemdargrip sem átti að vega upp á móti þeim
íslenska. Það gerði hann, sendi honum 10 kg
steinhnullung, seitu (svo kallast guðir Sama sem
oft eru steinar eða tijádrumbar með sérkenni-
lega lögun), um hæl. Það liðu ekki nema nokkr-
ir dagar en þá fékk Vilti-Hasse slag sem lam-
aði helming líkama hans og minni hans þurrkað-
ist út að stómm hluta. Hasse hefur verið þekkt-
ur á markaðinum fyrir að henda fram hverri
stökunni og vísunni á fætur annarri á meðan
hann selur viðskiptavinum afurðir sínar. Hasse
mætti því ekki á markaðinn í fyrra, nokkuð sem
hafði ekki gerst í 20 ár. En viti menn, í ár var
Vilti-Hasse mættur aftur og búinn að læra upp
á nýtt vísumar sínar. Ég las daginn eftir viðtal
við hann í héraðsblaðinu þar sem hann sagði
frá allri sólarsögunni. Þrátt fyrir áföllin hefur
Hasse ekki alveg hætt að trúa á vemdargripinn
sinn. Ég sýndi honum íslenskan vemdargrip
sem ég ber alltaf á mér á ferðalögum og við
önnur tækifæri og sagði við hann um leið að
íslenskir vemdargripir hjálpuðu kannski bara
íslendingum og samískir bara Sömum, svo það
væri nú best að hann yrði sér úti um sænskan
verndargrip. Hasse hafði mikið hár og skegg
EFTIR HELEN HALLDÓRSDÓTTUR
Eins og flestallir frumbyggjar iaróarinnar heyjg
Samir baróttu vió yfirvöld til aó vióhalda
menningu sinni og tungumóii og þaó sem er
þeim ekki síóur mikilvægt, landréttinum.
ÍLÁT úr rótum trjáa og fóðruð með skinni.
og á meðan hann talaði þá hristust klakaströngl-
amir sem myndast höfðu í skegginu á honum
og framkölluðu undirspil við orð hans. Hann
var sannarlega villtur í útliti hann Vilti Hasse.
í Jokkmokk er samískt byggðasafn. Safnið
er vel útbúið, mikið af munum frá Sömum og
landnemum í Lapplandi. Þar er hægt að halda
sýningar og tónleika, og hlustuðum við á marga
,jojka“, bæði unga og gamla, hefðbundna og
þá í nýjum búningi. „Jojk“ er sérstakur söngur
Samanna sem alltaf er jojkaður till einhvers
náttúrfyrirbæris, t.d. nýfæddu barni eða hrein-
kálfí, til vindsins eða ijúpunnar. „Jojk-söngur-
inn“ þótti ekki fínn og var jafnvel bannaður
um aldir þar sem hann taldist til galdra. I dag
hefur hann hafíst á ný til vegs og virðingar.
Á safninu komu fram tvær ungar Samastúlk-
SOFIA og Anna flytja „jojk“.
ur, Sofia og Anna, sem eru þekktar um alla
Svíþjóð og einnig í Evrópu eftir þátttöku þeirra
í þættinum „Bravo, Bravissimo", þar sem þær
kepptu fyrir hönd Svíþjóðar með , jojki“. Wimme
Saari flutti ,jojk“ á sinn nýstárlega hátt, þar
sem hann blandar ,jojk“ með jazz, hip-hop,
„reif“ og austurlenskri tónlist svo eitthvað sé
nefnt.
Þarna flutti Yana Sundgren söngva með sa-
mísku tónfalli og sagði frá fjölskyldu sinni.
Amma hennar bjó í litlu samísku samfélagi,
nokkur tjöld í þyrpingu, með manni og börnum.
Hún veiktist af berklum og á endanum þurfti
að senda hana og 1 árs dóttir hennar, á sjúkra-
stofu í borginni, sem var u.þ.b. 100 km í burtu.
Þær töluðu bara samísku, enga sænsku. Fólkið
þeirra heima fékk fréttir af því að mamma
SAMÍSKA Grýlan, L
-
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LtSTIR 25. JANÚAR 1997