Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Blaðsíða 8

EYJAFJALLAJÖKULL er kennd-
ur við sveitina sem hann gnæfir
yfir. Efsti hluti jökulsins er gíg-
ur eða askja, 2-3 km í þvermál,
en jökullinn er virk eldstöð sem
gaus síðast 1821-22. Á börmum
öskjunnar sér í grjót að sumar-
lagi. Tvö þeirra standa hæst og
eru mest áberandi. Þetta eru helstu kennileit-
in á há-jöklinum. Annar steinninn (1.580
m.y.s) stendur efst á norðvestanverðri brún
gígsins. Hann er þverhníptur að vestan, bratt-
ur að austan en ávalur norðan megin. Hinn
steinninn (1.651 m.y.s) stendur út úr gígbrún-
inni að sunnanverðu. Snjór hylur hann að
norðanverðu og efsta hluta hans, en þverhnípt
bergstál veit í suður. í nálægð við jökulinn
sjást klettarnir aldrei báðir í einu þannig að
þegar litið er til efstu hæða sést aðeins einn
toppur með einum steini, hvaðan sem horft
er. Vestari steinninn sést eingöngu úr vestri,
best frá vestanverðum Eyjaijöllum og miðri
Fljótshlíð. Syðri kletturinn sést aftur á móti
aðeins frá suður- og austurhluta Eyjaijalla.
Nafnabrengl
Mikill ruglingur hefur verið með nöfn þess-
ara steina, sérstaklega hin síðari ár, sem
versnað hefur eftir því sem landakortum af
svæðinu hefur fjölgað. Nú er svo komið að
finna má fjórar útgáfur af nafni hvors steins.
Ekki þarf að fjölyrða að hér er í óefni kom-
ið. Heimamenn hafa ekki síður en aðrir
ruglast í riminu með tilkomu kortanna.
Til að gera langa sögu stutta þá nefnist
vestari kletturinn Goðasteinn en sá syðri
Guðnasteinn. Þessi kenning eða fullyrðing
er ekki úr lausu lofti gripin heldur byggð á
heimildum sem til eru um kennileitin. Hvort
fullyrðingin er rétt eða röng er í sjálfu sér
ekki aðalatriðið. Þessir steinar verða að hafa
sitt ákveðna eigið nafn.
í fyrsta lagi hefur þessi ruglingur gert það
að verkum að þessi kennileiti hafa að hluta
misst gildi sitt. Það er flestum sem betur fer
kappsmál að fara rétt með örnefni. Óvissa
og málalengingar með örnefni fer í taugarn-
ar á fólki og slík kennileiti eru síður nefnd
á nafn, sérstaklega ef athugasemdir eða deil-
ur fylgja í kjölfarið. Það kemur því ekki á
óvart að að meira sé farið að nota önnur
kennileiti á jöklinum, óþörf nýnefni í stað
„gömlu grjótanna".
í öðru lagi er hér um öryggismál að ræða.
Umferð um jökulinn hefur aukist mikið og
ef slys verður þarna uppi getur það skipt
sköpum að ekki sé ruglingur með kennileiti.
Ruglingur með nöfn kennileitanna gerir einn-
ig erfiðara að segja til vegar án þess að um
misskilning verði að ræða. Slíkt getur stuðlað
að röngu leiðarvali og þannig aukið líkur á
slysi.
En hvaðan koma nöfn steinanna? Þau
koma úr tveimur þjóðsögum sem vel eru
þekktar „undir Fjöllunum" og víðar.
Þjóósögurnar
Goðasteinn.
Kringum 1000 bjó í Dal (Stóradal) undir
vestanverðum Eyjafjöllum Runólfur goði
Úlfsson. Hans er getið í mörgum heimildum
enda stórhöfðingi. Hann var rammheiðinn og
barðist ötullega gegn kristni. Sagan segir að
eftir að kristni var hér lögtekin hafi Runólfur
forðað goðamyndunum burt úr hofi sínu og
komið þeim fyrir undir kletti, efst á Eyjafjall-
jökli. Heiti hann því Goðasteinn.
Slóðir þær sem þjóðsagan gerist á eru
undir „vestur Fjöllunum" þaðan sem einung-
is sér í vestari steininn. Flest bendir því til
að um vestari klettinn sé að ræða.
Þess má geta að sú leið sem beinast liggur
við að fara upp frá heimaslóðum Runólfs ligg-
ur um Hamragarðaheiði, upp jökulinn vestan-
verðan, að Goðasteini. Þetta er einmitt greið-
færasta leiðin á jökulinn og sú sama og flest-
ir sem fara á bílum og vélsleðum upp að
„Steini" nú í dag.
Guðnasteinn.
Við bæinn Hrútafell undir austanverðum
Eyjafjöllum er hellir er nefnist Rútshellir.
Hellirinn er kenndur við Rút nokkurn. Ein
þjóðsagan af Rúti er á þessa leið.
Rútur var ómenni og óvinsæl! héraðshöfð-
ingi og átti í útistöðum við héraðsmenn.
Hann hafði því til öryggis sest að í hellinum.
Þræla hafði hann nokkra og var þeim harður
húsbóndi. Til að losna við Rút fengu hérðs-
menn þrælana til að drepa húsbónda sinn.
Segir að þrælamir hafi ráðgert að gera gat
á hellinn og leggja að Rúti með spjótum þar
í gegn. Eitt skiptið meðan hann var ekki
heima við byijuðu þeir að búa til gatið. Vildi
þá svo illa til að Rútur kom að þeim meðan
á verkinu stóð. Flúðu þeir burtu en Rútur
elti þá alla uppi og drap. Eru staðirnir sem
Rútur drap þá við þá kenndir. Bjarni var
drepinn við Bjarnafell, Högni við Högnaklett,
GUÐNASTEIIMN að haustlagi. ísaðan klettinn ber í klettastrýtuna.
Ljósmynd/Ágúst Guðmundsson
STEINARNIRA
EYJAFJALLAJÖKLI
EFTIRÁRNA ALFREÐSSON
Guónasteini og Goóasteini á Eyjafjaiajökli
er oft ruglaó saman og mætti þá halda aó
steinninn sé aóeins einn. En svo er ekki. Þessi
kenniieiti eru meó nokkru milibiíi og nöfnin eru
úr vel þekktum þjóósögum.
HORFT til Eyjafjallajökuls úr Fljótshlfð. Snævi þakinn Goðastein ber við ský efst á jöklinum.
KORT af jöklinum sem sýnir að talsverður
spölur er milli steinanna tveggja sem oft
er ruglað saman.
Sebbi hjá Sebbasteini, Ingimundur við Ingi-
mund (á Steinafjalli) og Guðni vrð Guðna-
stein í framanverðum Eyjaljallajökli. Frá
þeim slóðum sem þjóðsagan gerist sést syðri
kletturinn einna best úr sveitinni. Sagan á
því að öllum líkindum við um Guðnastein í
sunnanverðum jöklinum.
Þjóósaga á villigötum
Þegar farið er yfir gamlar heimildir um
nöfn grjótanna kemur hvergi annað fram en
að syðri kletturinn hafi verið nefndur Guðna-
steinn. Öðru máli gegnir með vestari klett-
inn, Goðastein. Margir hafa kallað hann
Goðasteinn en aðrir Guðnastein.
Sá ruglingur að kalla Goðastein ranglega
Guðnastein gæti hafa átt upptök sín í því
að aðeins annar steinanna sést í einu, eins
og fram hefur komið, og því sumir talið að-
eins um einn stein væri ræða á hæsta hluta
jökulsins. Vel er hugsanlegt að þjóðsagan af
Rúti og þrælum hans hafí verið betur þekkt
og því hafí þeir sem ekki voru vel staðháttum
kunnugir útfært söguna á þann eina stein
sem þeir sáu. Vel þekkt þjóðsaga hefur þann-
ig lent á röngu kennileiti. Svo virðist sem
Fljótshlíðingar hafi frekar notað Guðnasteins-
nafnið og ofangreind tilgáta sé þar hugsanleg
skýring.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 1997