Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Blaðsíða 3

LESBÓK MOIH.IMJI AI)SI\S - MIWIM./IISIIH
4. TÖLUBLAÐ - 72. ÁRGANGUR
EFNI
Jón úr Vör
stendur nú á áttræðu. Hann er einn af
formbyltingarmönnum íslenskrar Ijóðlist-
ar, vafalaust kunnastur af bók sinni Þorp-
inu sem kom út árið 1946 en hún var sú
fyrsta á íslandi sem hafði aðeins að geyma
ljóð í frjáisu formi. Þröstur Helgason
ræddi við hann um skáldskapinn og annað.
Forvarsla
er stöðug barátta við tímans tönn, sem
nagar alla hluti. Og það eru ekki aðeins
gamlir hlutir, sem við þurfum að huga
að, því eins og Anna Margrét Sigurðar-
dóttir segir í grein sinni um forvörslu er
timans tönn oft snör í snúningum.
Norskar
nýbyggingar
þykja margar
hverjar vel
heppnaðar.
Þar er að sumu
leyti haldið í
gamlar, norsk-
ar hefðir, en
umfram allt
eru vinnubrögðin nútímaleg og betri borg-
arkjarni en Akers Brygge í Osló er vand-
fundinn í heiminum, segir í tímaritinu
Architectural Review. Gísli Sigurðsson
hefur litið á úttekt tímaritsins.
Gullæðið
var ein af uppá-
haldsmyndum Char-
les Chaplins, en
hann sagði jafnan
að þetta væri sú
kvikmynda sinna
sem hann vildi helst
láta minnast sín
með. Upphaflega
gerðin, sú þögla,
verður sýnd á
sunnudag með lif-
andi tónlist í Há-
skólabíói.
Verðlaunum
Norðurlandaráðs fyrir bókmenntir verður
úthlutað í Reykjavík á mánudag, en dóm-
nefndin þingar í Reykjavík um helgina.
Lagðar eru fram ellefu bækur eftir jafn-
marga höfunda frá sex löndum. íslending-
ar, Danir, Finnar, Norðmenn og Svíar
hafa hver um sig rétt til að leggja fram
tvær bækur, en Færeyingar, Grænlend-
ingar og Samar eina bók hver. Grænlend-
ingar leggja fram bók, en Færeyingar og
Samar standa utan við að þessu sinni. Is-
lenskir rithöfundar hafa fimm sinnum
fengið þessi verðlaun.
Forsíðumyndin: Mele, portret eftir bandorisko myndlistarmanninn Julian Schnabel, sem gjarnan notar
brotið leirtau i verk sin.
JÓN HELGASON
AÐ MORGNI
Við hliðið mitt ég heimanbúinn stend,
á himni ljómar dagsins gullna rönd;
sú gjöf mér væri gleðilegust send
að góður vinnudagur færi í hönd.
Ég aftanskinið óttasieginn lít
ef ekki dagsins próf ég staðizt get,
að mjakazt hafí ennþá út um fet
þess akurlendis jaðar sem ég brýt.
Með straumsins hraða nálgast æ sinn ós
hið eina líf sem mér er tryggt og víst,
ég aldrei veit er áfram hnöttur snýst
hvort oftar skal ég sjá hið glaða ijós.
Og þegar liggja laus við festarklett
þau landtog sem mér héldu fyrr við strönd,
en sortinn hinzti sígur yfír lönd,
þá sveimar hugur um minn gamla blett.
Þá sé ég hann er hryggilega smár,
því hörku brast mig oft að starfa nóg.
Of seint! Of seint! Um heimsins eilíf ár
ég aldrei framar iegg þar hönd á plóg.
Jón Helgason, 1899-1986, var fró Rauðsgili i Borgarfirði en bjó lengst af
Kaupmonnahöfn þar sem hann var forstöðumaður Árnastofnunar, textafræð-
ingur og prófessor í norrænum fræðum við Hafnarhóskóla. Fyrsta og eina
Ijóðabók hans, Úr landsuðri, kom út 1939.
HITABYLGJUR
OG KULDAFLÓÐ
ÚR NORÐRI
RABB
Lengi hafa íslendingar vitað að
hlýtt loftslag færir landbúnað-
inum blessun og blómgun, en
harðindi og hafís hafa valdið
hungri og dauða. Þó eigum við
hitaveitumenn og rafmagns-
ljósa stundum erfitt með að
skilja það orsakasamhengi sem
að baki þessu býr. Sá sem þetta ritar þyk-
ist þó hafa fært á það allgóðar sönnur að
einnar gráðu kæling loftslags hafi í hvert
skipti skert heyfeng landsmenna um 15
af hundraði, og jafnframt aukið þörfina
fyrir heyfenginn um 15 af hundraði. Þá
féll búsmali af harðrétti, og síðan varð
mannfellir ef þessar hremmingar stóðu í
fleiri ár. Svo grimmileg var stjórn náttúr-
unnar á lífi þjóðarinnar. Þessar lykiltölur
kunna að vera eitthvað hærri eða lægri,
en þær geta ekki verið fjærri lagi. Þegar
aftur hlýnaði og hafísinn hopaði batnaði
hagurinn á ný, búfé fjölgaði og landslýður
hresstist og endurnærðist.
Félagi minn í náttúrufræðum, Jón Jóns-
son forstjóri Hafrannsókna, hefur leitt að
því góð rök að áþekkar reglur gildi um
helstu fiskstofna okkar. Rannsóknir hans
á fiskveiðum leiða í ljós að í hvert einasta
skipti sem hafís og kuldi hefur færst í
aukana á árunum 1600 til 1860 hefur ver-
tíðin við Suðvesturland skilað minni afla.
Og ekki hefur brugðist að betur fiskaðist
þegar loftslagið hlýnaði. í þessum rann-
sóknum hefur Jón haft til samanburðar
áætlanir mínar um hitafar síðan um 1600.
En athuganir okkar gerðum við óháðir
hvor öðrum, og það verður að teljast þeim
til styrktar. Hinar merku niðurstöður Jóns
hefur hann birt i riti Hafrapnsóknastofn-
unar árið 1994, 48. hefti, Útgerð og afla-
brögð við ísland 1300-1900.
Þetta segir okkur að ylurinn er lífsskil-
yrði bæði á sjó og landi. Grasið sprettur
betur í hlýju, en það er undirstaða búskap-
ar. Og jurtarikið í sjónum, þörungarnir, er
á sama hátt háð sjávarhita. A þessum sjáv-
argróðri nærast smádýrin sem eru fæða
stórvaxnari íbúa hafsins, og að sjálfsögðu
þrífast allar þessar skepnur í sjónum þar
að auki betur í hita en kulda.
Þannig stjórnar hitinn atvinnuvegum
okkar til lands og sjós af miklu miskunnar-
leysi og mildi til skiptis.
En það eru fleiri tengsl á milli náttúru-
fyrirbæra á landi og sjó. Síðustu hundrað
árin, og þó líklega fremur í 400 ár, hefur
lofthitinn á Spitzbergen tekið feiknalegum
breytingum, ýmist til hins betra eða verra.
Þessar hitabreytingar eru þar nærri tífalt
meiri en hitabrigði á norðurhvelinu. í hvert
skipti sem kólnaði hefur hafísinn breiðst
þar út en dregist geysilega saman á hlý-
indaskeiðum, og sjávarhitinn hefur auðvit-
að breyst þar í takt við þessar sveiflur.
Hvað koma okkur svo við þessar svipt-
ingar í loftslagi norður á Spitzbergen? Lít-
um aðeins á hafstraumana í þessum norð-
lægu höfum. Það hefur sýnt sig að þar er
geysilegur 14 ára hringstraumur, frá Spitz-
bergen til íslands og Grænlands, Labrador
og Nýfundnalands og þaðan austur um haf
milli íslands og Skotlands og norður með
Noregi. Seinast nær þessi þungi straumur
í skottið á sér norður á Spitzbergen og
hefur þaðan sömu hringferð að nýju, síg-
andi 1.000 kílómetra á ári. Og á þessu
ferðalagi geymir sjórinn undravel eiginleika
sína, hita og seltu og þar með hneigð sína
til þess að hyljast hafís eða berast íslaus
og mildur til nýrra svæða og ylja þar loft-
ið eða kæla.
Nú getur hver sem er lagt saman tvo og
tvo. Þessi hringsveipur í sjónum er hvorki
meira né minna en örlagastraumur okkar
íslendinga. Hausthiti á Jan Mayen segir til
um hafís hér við land næsta vor. Og í hvert
sinn sem hlýindi hafa staðið í nokkur ár á
Spitzbergen og hafísinn hefur hjaðnað þar
einkennist loftslagið á íslandi af þeim hlýja
og salta straumi sem þangað leitar í næstu
fimm ár eða svo. En ef kuldinn hefur náð
tökum á Spitzbergen má búast við að hér
verði næstu fimm árin á eftir ríkjandi kuldi
og harka. Fyrir þessu er hundrað ára ólygin
reynsla. Auðvitað verða árin misjöfn eins
og gengur, en einstök ár ráða ekki úrslitum
heldur er það meðalhiti þeirra sem stjórnar
árferði í sjó og á landi.
Fyrir þremur árum, í nóvember, skrifaði
undirritaður grein um fískstofna í Morgun-
blaðið. Þar var því spáð að þeim sjávar-
kulda og aflaleysi sem menn höfðu þá
miklar áhyggjur af mundi létta á næstu
árum. Sú spá byggðist á því að síðan um
1990 hafði lofthitinn á Spitzbergen verið
hagstæður, nærri því eins og á góðu árun-
um 1930-1960. Þetta er nú að rætast. Þó
að einn vetur hafi verið heldur kaldur á
þessu tímabili hefur loftslagið verið heldur
hlýtt og gott og grasið hefur sprottið vel,
ekki síst á nýliðnu sumri. Sjórinn hefur
hlýnað, rækjan, loðnan og síldin hafa tekið
undravel við sér. Kannski líður ekki á löngu
þartil íslensk-norska síldin fer að ganga
á norðlensku miðin eins og fyrir meira en
þijátiu árum. Varla er hægt að þakka það
þeim þorskveiðitakmörkunum sem hafa
verið í gildi. Og til samræmis við aðra
stofna er þorskurinn víða farinn að flykkj-
ast á miðin þó að auðvitað hafi hann þurft
sinn aðlögunar og vaxtartíma. Heildarafli
við ísland er kominn í 2 milljónir tonna á
árinu, í fyrsta sinn í sögunni.
Ekki liggur það í þessum orðum mínum
að það sé ekki nauðsynlegt að takmarka
veiðar þegar illa árar og fiskstofnar eru í
lágmarki. I þeirri þriggja ára gömlu
Morgunblaðsgrein minni sem ég hef hér
vitnað í var einmitt sýnt fram á að á undan-
gengnum óhagstæðum áratugum hefði við-
koma þorsksins verið mjög háð stofnstærð-
inni, reyndar á annan hátt en talið hafði
verið. Svo virtist nefnilega að það væri
Ijöldi 9 ára þorska og eldri sem stjórnaði
að langmestu leyti hvernig til tókst um
hrygninguna á hveiju ári meðan þorsk-
stofninn var svona illa staddur. Eg hygg
að rannsóknir sem síðan hafa verið gerðar
hafi staðfest allvel þessa skoðun. Það hefur
þó ekki breytt því að þessum virðulegu
golþorskum hefur ekki verið sá sómi sýnd-
ur sem þurft hefði, og ef til vill hefur árang-
urinn af fískveiðistjórnuninni þess vegna
orðið mun minni en annars hefði orðið.
En nú hefur náttúran sem sagt tekið í
taumana, yljað sjóinn og bætt umhverfi
sjávarlífsins svo mjög að horfurnar verða
að teljast góðar þrátt fyrir gegndarlausar
netaveiðar á hrygningarfiski, eins og iðu-
lega má sjá í fréttamyndum í sjónvarpi.
Alveg fram að þessu hefur lofthitinn á
Spitzbergen haldið í horfinu, litlu svalari
en hann var á hlýindakaflanum mikla 1930
til 1960. Við sjáum því ekki enn fyrir end-
ann á góðærinu.
Einhver kann nú að spyija: Skipta þá
ekki gróðurhúsaáhrifin máli? Er ekki jörðin
að hlýna verulega? Víst er hún að hlýna,
meira en nokkru sinni síðan mælingar hóf-
ust, og sú hlýnun kemur okkur dálítið til
góða. En sannast að segja hafaþau áhrif
allt fram á okkar tíma verið miklu minna
áberandi en hitasveiflurnar miklu norður á
Spitzbergen, þær sem hafa stjórnað örlög-
um okkar um aldir.
í þessu sambandi er vert að benda á að
gróðurhúsaáhrifin hafa verið miklu skýrari
og ótvíræðari á suðurhveli en á norður-
hveli á liðinni öld. Hvernig í ósköpunum
skyldi standa á því? Svo undarlegt sem það
er tel ég að skýringarinnar sé að leita í
þeim feiknalegu sviptingum í lofthita og
sjávarhita sem hafa sýnt sig einna best í
hitanum á Spitzbergen. í hvert sinn sem
þar hefur kólnað hefur sjórinn hér nyrst í
Atlantshafi kólnað á næstu árum. Loft-
straumarnir sem um þetta hafsvæði leika
hafa þá borið þennan kulda vítt og breitt
á mörgum árum, mest til nálægra hafa og
landa, en einnig í furðu miklum mæli um
alla jörðina. Auðvitað hefur hitabrigðanna
þá gætt meira á norðurhveli en á suður-
hveli, og þau hafa truflað þar svo hægfara
hlýnun vegna gróðurhúsalofttegunda að
menn hafa átt erfitt með að koma auga á
hana. En á suðurhveli eru þessar hitasveifl-
ur héðan norðan að miklu minni, og þess
vegna hefur hlýnað þar nokkuð jafnt og
þétt á undanförnum áratugum.
Það er undravert hvað loftslaginu er
stjórnað mikið frá hafísbeltinu nálægt
Spitzbergen, ekki aðeins hér á landi, heldur
um allajörðina. Þetta sýna 100 ára veðurat-
huganir. Norðan að koma langvarandi hita-
bylgjur og kuldaflóð og hafa áhrif á allar
lifandi verur á sjó og landi.
PÁLL BERGÞÓRSSON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 1997 3