Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.1996, Blaðsíða 16

Tvœr Ijósmynda-
sýningar á Lista-
hátíbinniy önnur í
Mokkakaffiy hin á
Sjónarhóliy fjalla
um daubann ogab
eitt sinn skal hver
deyja. Umsjónar-
mabur sýning-
anna skrifar eft-
irfarandi hug-
leibingu af þessu
tilefni.
HINN 3. JÚNÍ voru opnað-
ar tvær ljósmyndasýning-
ar á Listahátíð í Reykja-
vík undir yfirskriftinni
„Eitt sinn skal hver
deyja“ þar sem ætlunin
er að bijóta dauðann til
mergjar. Á Sjónarhóli,
Hverfisgötu 12, eru það ljósmyndir úr lík-
húsi eftir hinn þekkta og umdeilda lista-
^ mann Andres Serrano, sem „prýða vegg-
ina“. Á Mokka-kaffi hefur hins vegar verið
sett upp sýning á ljósmyndum í eigu Þjóð-
minjasafns íslands og er hún samvinnuverk-
efni myndadeildar safnsins við Mokka, en
sýningarstjóri og frumkvöðull að þessum
sýningum er Hannes Sigurðsson listfræðing-
ur. Af þessu tilefni hefur Mokka-Press gef-
ið út veglega bók með ritgerðum eftir fjöl-
marga íslenska fræðimenn og er viðfangs-
efni þeirra dauðinn í íslensku samfélagi,
fyrr og nú. í tengslum við sýningamar verð-
ur einnig efnt til ýmissa uppákoma í bæn-
« um, þar á meðal tónleika á Ingólfstorgi sem
verða síðar í júnímánuði.
Á hveiju ári deyja um 70 milljónir manna:
Það gera 5.833.333 á mánuði, 194.444 á
dag, 8.101 á klukkustund, 135 á mínútu,
2,2 á sekúndu... Ef dauðinn væri ekki alþjóð-
lega sinnaður og hefði fasta búsetu á Is-
landi myndi hann þurrka út alla þjóðina á
röskum sólarhring. En honum liggur ekkert
á. Hann þarf að drepa tímann. Dauðinn er
alltaf á næstu grösum, hvert sem við förum;
bak við, framan við og þó einkum inni í
okkur sjálfum. Hann tekur sér bólfestu í
> líkamanum um leið og lífsneisti fæðist —
hann líður um svefninn, eftir rænuleysinu
milli hjartslátts og vitundar, um það lífvana
rými sem umlykur tilveruna eins og botn-
laust haf — og víkur ekki úr honum fyrr
en hann hefur náð yfirhöndinni. Dauðinn
nærist á lífinu, því án þess væri hann ekki
til. Hann er hið svarta „efni“ sem lífíð sprett-
ur af, og það hverfur á vit hans aftur.
Dauðinn er svartur af því hann gerir
ekki upp á milli lita frekar en manna. Hann
hefur nákvæmlega engar skoðanir á hlutun-
um, öfugt við Guð og Satan, sem eru mun
óhreinni í litnum. Þess vegna er dauðinn
hinn eini sanni jafnaðarmaður. Og kirkju-
garðurinn ef til vill hinn eini sanni jafnaðar-
mannaflokkur. Hann er eins konar hlutlaust
svæði, líkt og Sviss, hið eina sanna þúsund-
ára ríki. Hafi menn fengið „vitlaust gefið“
í vöggugjöf, þá eru hvers konar forréttindi
afnumin í eitt skipti fyrir öll þegar að kall-
inu kemur. í kirkjugarðinum ríkir ávallt frið-
ur og spekt, hnífjöfn kjör og stöðugt gengi.
Fólk þarf ekki einu sinni að hafa fyrir því
að ganga í þennan flokk, við tilheyrum hon-
um öll nú þegar. Við erum bara óvirkir
meðlimir. Meira að segja þegar við förum
á andafund.
Dauðinn er alstaðar nálægur líkt og Guð,
nema hvað hann virðist leggja meira upp
úr virkum almannatengslum. Hann skýtur
viðstöðulaust upp kollinum. En maðurinn
með ljáinn sýnir ekki á sér andlitið. Engin
ávörp, engin loforð. Dauðinn brýtur í bága
við kosningalöggjöfina og allar alþjóðasam-
þykktir um mannréttindi. Hann viðhefur
andlýðræðisleg vinnubrögð. Við þurfum ekki
að velta fyrir okkur hvort við eigum að kjósa
hann. Hann býður ekki upp á annað en sjálf-
an sig. Formlaust treður hann sér að í
ýmsum myndum og innlimar okkur í veldi
Myndadeild Þjóóminjasafnsins/Sigfús Eymundsson.
LIKFYLGD í Bankastræti 1886. Útför Daníels Bernhöfts bakarameistara

IMINNINGU
DAUÐANS
EFTIR HANNES SIGURÐSSON
sitt: Ofsafenginn, blóð-
ugur, snöggur, óvæntur,
handahófskenndur, náð-
arsamlegur, kvalafullur,
langdreginn, sorglegur.
Óhjákvæmilegur. Nú
þegar fátt sýnist eftir
sem hægt er að treysta
á stendur dauðinn enn
fyrir sínu. Ef þú ferð
ekki til hans, þá kemur
hann til þín, svo rætt sé
um örugga heimsendingarþjónustu. Honum
bregst aldrei bogalistin. Hann hefur aldrei
orðið að endurskoða afstöðu sína með hlið-
sjón af breyttum áherslum. Hann fylgir
hvorki tísku né kennisetningum. Hann hlýð-
ir ekki á gagnrýni. Ef dauðinn þykir vægðar-
laus og viðurstyggilegur er það vegna þess
að við sjáum hann frá mjög óvanalegu
sjónarhorni - frá lífínu.
En þrátt fyrir að dauðinn umlyki okkur
á alla kanta er sem þjóðfélagið neiti að
kannast við tilvist hans. Hann er reyndar
óhugnanlega tíður gestur í sjónvarpi og á
síðum dagblaða, enda þótt oft séu aðrir
fengnir til að leika hann, jafnt í prentfræði-
legum sem stafrænum skilningi. Rannsókn-
ir sýna að eðlilegur unglingur hefur séð
margfalt fleiri dauðsföll er hermenn á mestu
átakasvæðunum í heimsstyijöldinni síðari,
þökk sé fjölmiðlum og kvikmyndum, án
þess yfírleitt nokkurn tíma að hafa verið í
námunda við andvana manneskju eða jafn-
vel látið húsdýr. í hasarmynd fjúka auðveld-
lega hundrað hausar. Og í blöðum og tíma-
ritum er fregnum af stríðum, morðum, flóð-
um, jarðskjálftum, snjóflóðum, árekstrum,
flugslysum og hungursneyð linnulaust sleg-
ið upp. Hvar sem borið er niður í heimi frétta
og afþreyingar kemur dauðinn við sögu.
Feigðin með þykku kynferðislegu ofanáleggi
er aðalréttur dagsins alla daga vikunnar.
Sá matseðill miðast þó ekki eins mikið
við það að „sýna“ okkur dauðann eins og
að forða okkur frá honum. Dauðinn er með-
höndlaður á sama hátt og hver annar neyslu-
varningur, gerilsneyddur kenndum og
harmi. Þess vegna getur verið svo hressandi
að fletta í gegnum dagblað með alls konar
dauðateygjum yfir morgunmatnum án þess
að finna til nokkurra
óþæginda. Með því móti
veita fjölmiðlarnir það
áskriftarmótefni sem
sljóvgar og gerir okkur
ónæm fyrír aðstöðu og
tilfinningum annarra,
sem og endanlegum ör-
lögum okkar sjálfra. I
verkinu „Ambulance Dis-
aster“ (1963), er sýnir
kramið lík í klesstum
sjúkrabíl, rakti Andy Warhol hvemig þessi
deyfiaðgerð fer fram með stöðugum endur-
tekningum, þar til að blóðtaumurinn hefur
vart meiri þýðingu fyrir okkur en prentlitur-
inn sem táknar „hryllinginn". Hins vegar
erum við sjaldan minnt á að tíundi hver
maður á eftir að lenda í alvarlegu umferð-
aróhappi einhvern tíma á lífsleiðinni, né að
dauðinn komi okkur yfirhöfuð persónulega
við.
Markaðsmenningin gengur út á að við-
halda eilífri æsku með því að standa í eilíf-
um innkaupum, um það að halda dauðanum
utan dyra. Dauðinn var ólíkt nærtækari og
áþreifanlegri í gamla daga, enda hamraði
kirkjan stöðugt á því að menn ættu að
rækta garðinn sinn og lifa dyggðugu líferni
áður en reikningurinn yrði gerður upp. Um
það vitnar meðal annars sú langa en liðna
myndlistarhefð sem kennd er við „memento
morí“ („mundu að þú átt að deyja“) og
nátengd var siðferðisboðskap kirkjunnar.
Nú er öldin önnur. Hvar sem dauðinn drep-
ur niður fæti eru læknar, útfararstjórar og
líktæknar önnum kafnir að moka yfir slóð
hans. Fólk má varla styðjast við staf án
þess að því sé komið með hraði fyrir á
næsta elliheimili. Og ef við þjáumst af ein-
hveiju alvarlegra en kvefi er haft samband
við lækni. Þeir sem lagðir eru inn og ekki
eiga afturkvæmt fara eftir „huldum leiðum"
til útfararstjóra og líksnyrta sem sjá til
þess að á hinstu stund líti ástvinurinn út
eins og hann hafi einungis fengið sér örlít-
inn blund. Kem eftir andartak.
Dauðinn á sína sögu eins og allt annað.
Hann á mannkynssöguna. Franski hugs-
uðurinn Michael Foucault heitinn (d. 1984)
gerði þessari stofnanagervingu dauðans ít-
arleg skil. í kjölfar frönsku byltingarinnar
tók heilbrigðisgeirinn fjörkipp. Fólk var ekki
lengur haldið illum öndum, það var einfald-
lega geðveikt, og ekki þýddi að leita til
æðri máttarvalda þótt eitthvað bjátaði á,
menn voru einfaldlega óheppnir. Guð steig
niður til jarðar í formi líkindareiknings og
fyrirbyggjandi aðgerða. Yfirvaldið, sem ein-
skorðað hafði verið við kóng og páfa, leyst-
ist skyndilega upp í ótal samtvinnaðar valda-
einingar; ríkisstjórn, hæstarétt, banka, spít-
ala, tryggingarstofnanir, verkalýðssam-
bönd, lögreglu og heila hersveit sérfræðinga
er kunni skil á öllu mannanna böli. Fouc-
ault rakti þessa gagnsæju, dauðhreinsuðu
tilvistarskynjun til breska heimspekingins
Jeremy Benthams (d. 1832), frumkvöðuls
nytj astefnunnar. Það kom síðar í hlut arki-
tekta eins og Le Corbusiers (d. 1966) að
svæla út alla mýtu og órökræna hugsun
með byggingum þar sem birta, geómetrískt
veggjasamspil og heilsusamlegt umhverfi
var í fyrirrúmi. Með aðstoð hreinlætis og
ljósapera spornaði nútíminn við hinu svarta
rými dauðans og þeim trúarbrögðum sem
upplýsingarstefnan hafði aflýst. Einveldi,
Guð og Dauði voru jarðsett í krafti þess
sannleika sem Vísindin grófu upp. Hið
ómögulega vék af hólmi fyrir því mögulega,
og við tóku lækningar og tækni sem nútím-
inn notaði til að skapa staðgengil fyrir þá
dökku staðreynd sem haldið er niðri.
Myndlistin hefur runnið eftir svipuðum
farvegi og aðrir þjóðfélagsstraumar. Langt
fram eftir öldum var dauðinn efstur á við-
fangslista hennar uns hann var kaffærður
í byijun aldarinnar, þótt grillt hafi alltaf í
hann öðru hvoru. I seinni tíð hefur dauðan-
um aftur skotið upp á yfirborðið og kann
það um sumt að stafa af þeim mikla usla
sem alnæmisveiran hefur valdið innan raða
myndlistarmanna. En hvað á listin svo sem
að sýna? Lík, orma, tár, bein, fölleika, lokuð
augu, kistu, kross, krans, grettu, sár, engla,
púka? Hrúgu af bijóstsykri eins og Felix
Gonzales-Torres (d. 1996) gerði til minning-
ar um félaga sína er létust úr eyðni og
áhorfendur gátu gætt sér á? í bók sinni
„Camera Lucida" talar táknfræðingurinn
Roland Barthes (d. 1980) um mikilvægi
þess að láta ekki venjur og siði trufla skynj-
un okkar á þessu undirstöðuatriði tilverunn-
ar. Þess vegna getur myndlistin aðeins orð-
ið okkur að liði þegar henni tekst að vekja
okkur til lífsins með því að draga fram dauð-
ann þar sem við fundum ekki fyrir honum
áður. Sýningamar á Mokka og Sjónarhóli
stugga við okkur hvor með sínum hætti.
Þær tala til okkar frá þeim stað þar sem
orð falla niður.
Það er uppörvandi tilhugsun, að hundrað
árum eftir að við erum látin munu sennilega
allir hafa gleymt okkur — rétt eins og við
hefðum aldrei verið til. Lifið heil.
Höfundur er listfræðingur,
menningarfulltrúi Gerðubergs og
sýningarstjóri Mokka og Sjónarhóls.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS MENNING/LISTIR 15. JÚNÍ1996