Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1988, Blaðsíða 13

Hermaður
rísuppúr
gröf sinni
Eftir Jón Bjarman
Ragnar Lár
myndskreytti
Tíminn er einkennilegur fugl og erfítt að
átta sig á flugi hans.
Kanadískur fótgönguliði í fyrri heims-
styijöld varð fyrir undarlegri reynslu í skot-
gröfimum í Flandem. Hann þurfti að víkja
sér afsíðis eins og flesta hendir. Það var
svalt haustveður og rigningarsuddi lá yfír
flæmsku engjunum. Engan óvin var að sjá,
en hermennimir vissu af honum þama úti
í súldinni; skothvellir og gelt hríðskotabyssu
hélt þeim við efnið.
Herflokkurinn hafði varið stöðu sína í
nokkra daga án þess að verða fyrir verulegu
mannfalli og mátti hrósa happi yfír því. Nú
hafði dofnað mjög yfír mótspymu og hlaut
að líða að því að Kanadamennimir yfírgæfu
stöðu sína, sæktu fram með brugðna byssu-
stingi og berðust í návígi.
Þá var það sem fótgönguliðinn þurfti að
bregða sér frá. Hann skreið hokinn að baki
félaga sinna og leitaði að afdrepi þar sem
hann gæti verið einn með þörfum sínum.
Skotgrafímar virtust engan enda taka.
Hann var lengi að bögglast áfram. Sumir
hermannanna lágu fram á riffla sína og
biðu færis, aðrir létu skurðbakkann skýla
sér og reyktu meðan þeir hvfldu sig; síma-
maður sneri sveifínni á tóli sínu og reyndi
að ná sambandi við herstjómina.
Loks fann fótgönguliðinn afdrep þar sem
hann gat verið einn. Það virtist vera yfirgef-
in varðstöð og því rýmra um en í skotgröfun-
um. Hann fann þama ræfíl af girðingar-
staur og stúkaði af með honum eitt homið,
breiddi þungan hermannafrakka sinn yfír
hann og lagði hjálminn þar ofan á. Því
næst skreið hann inn fyrir og reyndi að
athafna sig þar. Það var hálfrokkið að baki
frakkanum og varla lesljóst. Hann fann
blaðsnifsi á gólfínu, það gat komið sér vel.
A blaðinu var undarlegt prent með fallegu
flúri. Hann fór að stafa sig fram úr því og
honum fannst langur tími líða þar til hann
hafði ráðið í eitt orð. Það var „Frieden".
Ekki vissi hann hvað orðið þýddi.
Nú lagði hann við hlustimar þar sem
hann húkti á bak við frakkann. Allt var
orðið hljótt. Hann gægðist upp fyrir krag-
ann og sá að veður hafði skipast í lofti, það
var skafheiðríkt, þíð sunnangola og sumar-
hiti. Hann rétti alveg úr sér, tók upp frakka
sinn, hjálm og riffil og klifraði upp úr gröf-
inni.
Fleira hafði breyst en veðrið. Hann var
aleinn í ókunnu landi. Þar var komin græn
grund er víglínan áður teygði sig, allt kunn-
uglegt var horfið, meira að segja gröfin sem
hann var rétt skriðin úr. Hér var ekkert og
engan að sjá á þessum grænu gmndum,
nema óteljandi raðir af hvítum trékrossum
í grængresinu. Þeir voru allir eins. Hann
vafraði upp á milli krossanna og las nöfnin
á þeim og dagsetningar. Það var ótölulegur
fyöldi nafna en dagsetningin var alltaf sú
sama, 29. september 1918.
Hann var ringlaður og miður sín, hengdi
frakkann, hjálminn og riffílinn sinn á einn
krossinn og settist í grasið. Þá mundi hann
eftir bréfsnifsinu sem hann hafði stungið í
vasann. Hann leitaði að því og reyndi aftur
að lesa. Nú sá hann aðeins eitt orð, skráð
með sama letri og áður.
Það var „Tod“.
Banabiti bakteríanna
Meðal þeirra sem gjörzt þekkja til er sá ótti
mjög útbreiddur, að menn muni ekki geta
haft fulla stjórn á vexti og viðgangi örvera
og gerlagróðurs, sem hefur í sér breyttan
arfbera. Sérfrótt fólk veit sem er, að mögu-
leikamir sem nú þegar eru fyrir hendi á
sviði líftækni, eru allt að því óendanlegir
og hættan á því að eitthvað kunni að fara
úrskeiðis í líftækniiðnaði er vissulega til
staðar.
Meðal þeirra sem gjörzt
þekkja til er sá ótti mjög
útbreiddur að menn
muni ekki geta haft fulla
stjórn á vexti og viðgangi
örvera og gerlagróðurs,
sem hefur í sér breyttan
arfbera.
Krókur a móti Bragði
Samstarfshópi vísindamanna við Tækni-
háskóla Danmerkur hefur nýlega ,tekizt að
koma fyrir arfbera í tilraunabakteríu, og
gerir þessi ígræddi arfberi eða gen það að
verkum, að viðkomandi baktería getur
tortímt sér sjálf við vissar ytri aðstæður.
ígræddi arfberinn (konið) veldur því, að
bakterían deyr nær samstundis, ef hún losn-
ar úr því líffræðilega umhverfi, sem henni
er eiginlegt að lifa og starfa í. Grundvallar-
atriðið í þessum nýja þætti líftækni felst í
því, að á meðan bakterían heldur sig í þvi
líffræðilega umhverfí sem inniheldur nægi-
legt magn handa henni af sérstökum
kemískum efnasamböndum, þá er banvæni
ígræddi arfberinn óvirkur í bakteríunni.
Verði á hinn bóginn skortur á nauðsynlegum
líffræðilegum efnum í umhverfí bakteríunn-
ar, þá tekur aðskota-erfðavísirinn óðar til
starfa, smýgur ( gegnum frumuhimnu
bakteríunnar og drepur hana á örskammri
stundu.
Gerlagróður og bakteríur með breyttum
arfbera eru til dæmis í notkun í geijunar-
geymum, þar sem verið er að framleiða eitt-
hvert ákveðið kemískt efni. Eru bakteríum-
ar þá látnar fljóta í sérstaklega samsettum
næringarvökva, sem örva vöxt þeirra og
viðgang. Það var einmitt gerlagiéðrarstía
af þessu tagi, sem dönsku vísindamennimir
notuðu við tilraunir sínar. Til þess að hafa
hemil og fulla stjóm á aðgerðum hins ban-
væna arfbera í bakteríunni, var notuð
amínósýran tryptophan. Bakteríum með
breyttum. erfðavísi var komið fyrir í áður-
nefndum geijunartönkum og örlitlu magni
af tryptophani og ósköp venjulegum coli-
bakteríum bætt út í; var tilraun þessi svo
gerð með vísindalegri nákvæmni. Eftir
skamma stund kom í ljós, að um það bil
99,9% allra tilraunabakteríanna hafði
tortímst. Tilaunin var endurtekin nægilega
oft til þess að fullvissa þótti fengin um að
hinn breytti erfðavísir vann sitt verk eins
og ætlast hafði verið til af honum.
Auknir Möguleikar
Þetta nýja öryggiskerfi á sviði líftækni
gerir það að verkum, að nú á að verða
unnt að nota öflugri bakteríur og gerla í
framleiðslu lífrænna efna, en fram að þessu
hefur líftækniiðnaðurinn orðið að notast við
veikbyggðari og afkastaminni bakteríur.
Hafa bakteríur í líftækniiðnaði verið gerðar
svo veikbyggðar af ásettu ráði, að ömggt
var að þær gætu ekki lifað af og dafnað
síðar í samkeppni við hinar sterkbyggðari
öflugri bakteríur af sömu tegund úti í nátt-
úrunni. En þessar kraftminni og daufari
bakteríur, sem líftækniiðnaðurinn hefur
hingað til notast við, eru samt mun óheppi-
legri til slíkra nota heldur en sterkbyggðar
og öflugar bakteríur, sökum þess hve af-
kastageta hinna fyrmefndu er tiltölulega
lítil.
Núna, þegar komnar eru fram á sjónar-
sviðið þessar nýstárlegu bakteríur með
ígrædda banvæna arfbera, horfa málin allt
öðru vísi við: Framleiðendur geta núorðið
notað fullsterkar, afkastamiklar bakteríur
úr ríki náttúrunnar, en þær afkasta marg-
falt meiru en hinar daufari, veikbyggðari
útgáfur sömu tegundar. Dönsku vísinda-
mennimir þykjast fullvissir um, að unnt
verði að búa svo um hnútana, að meira en
99,9% baktería með ígræddum sjálfsmorðs-
erfðavísi tortími sjálfum sér við gefnar að-
stæður. Einnig álíta þeir, að þetta nýting-
ar- og eyðingarkerfí í líftækniiðnaði muni
einnig verða vel nothæft fyrir bakteríur, sem
notaðar em á ýmsan hátt úti undir bem lofti.
Reynist þessi fullyrðing Dananna rétt og
óyggjandi, þá getur slík kunnátta í líftækni
haft geysilega þýðingu í landbúnaði og leitt
til mikillar aukningar í framleiðslu land-
búnaðarvara. Þá er hið aukna öryggi í
líftækniiðnaði ekki lítils virði, því að bakter-
íur með breyttum arfbera er unnt að nota
svo að segja án nokkurrar áhættu.
Það tekur senn að líða að því að unnt
verði að nota plöntur með breyttum
erfðaeiginleikum á hagnýtan hátt.
Danskir vísindamenn hafa fyrir
skemmstu náð svo langt á sviði líftækni-
rannsókna sinna að þeim hefur tekizt
að koma sjálfseyðandi arfbera (geni)
fyrir í bakteríu. Þessi arfberi verður
virkur og tortimir bakteríunni ef hún
tekur að breiðast út fyrir það líffræði-
lega umhverfi sem henni er ætlað að
starfa í.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. SEPTEMBER 1988 13