Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1988, Blaðsíða 2

H E I LSUFRÆÐ I
Eigum við að finna hollustuna? - Matvælaframleiðendur hafa í æ ríkari mæU viljað nota hoUustufuUyrðingar til söluaukn-
ingar. Hafa þeir sætt gagnrýni fyrir og er rætt um, bvort matvæU bafi þar með lyfjaverkan.
Neytandinn og fullyrðingar
framleiðenda um hollustu matvæla
Inær öllum könnunum þar um telja um 98% að-
spurðra að „heilsa þeirra sé það sem skiptir mestu
máli“. Jafnvel stjórnmál, efnahagsmál eða trúmál
komast vart í námunda við þessa hlutfallstölu. Virð-
ist mestu skipta að vera ánægður með lífið og að
Hin síðustu ár hafa
framleiðendur færst í
aukana hvað varðar
fullyrðingar um hollustu
matvæla. Hafa þeir
fengið virtar
rannsóknastofnanir til
að framkvæma
umfangsmiklar og dýrar
rannsóknir á ákveðnum
fæðutengdum
hollustuþáttum. Sú
spuming getur vaknað,
hvort verið sé að
framleiða matvæli eða
lyf.
Eftir ÓLAF SIGURÐSSON
borða réttan mat. Þetta hafa matvælafram-
leiðendur getað nýtt sér, en það hefur einn-
ig komið þeim í koil. Fullyrðingar um holl-
ustu matvæla hafa haft jákvæð áhrif á sölu
þeirra en umræða um aukefni, aðskotaefni
(mengunarefni) og matareitrun vegna t.d.
salmonellu hefUr haft verulegt tjón í för
með sér fyrir framleiðendur.
Þess vegna hefur verið aukin áhersla á
gæðaeftirlit og gæðastjómun til að tryggja
stöðug gæði matvælanna. Standa sum fyrir-
tæki það vel að þessum málum að nær
ómögulegt er að lenda á gallaðri vöru frá
þeim. Dæmi um þess háttar fyrirtæki í
Bandaríkjunum eru Krafts, Beatrice, Gener-
al Mills, Kelloggs o.fl.
Sé horft til þess að í Bandaríkjunum er
matvælaiðnaðurinn sá næststærsti þarlendis
sé tekið tillit til iðnaðarframleiðslu er ljóst
hversu miklir fjármunir eru í háfi. Aðeins
raftækjaiðnaðurinn veltir meiru fé, en ef
vinnsluferlið frá „bónda til búðar" er tekið
inn í myndina eru heildarumsvif matvæla-
framleiðslu langmest þarlendis bæði hvað
varðar fjölda starfsmanna og fjármagns-
veltu. Samt er það svo að matvælaiðnaður
f Bandaríkjunum á undir högg að sækja frá
innfluttri matvöru. Hafa stjómmálamenn
og hagfræðingar miklar áhyggjur af þess-
ari þróun mála. Talið er að þíjú meginatriði
vegi þyngst í þessari þróun, en það era
skortur á nýjungum. minni framleiðni og
aukin samkeppni fra eriendum framleiðend-
um.
Ein leið fyrirtækjanna til að ná betri sam-
keppnisstöðu er að höfða til hollustunnar.
Hafa margar einkennilegar fullyrðingar
birst á umbúðum matvæla eins og „kaffein-
laust te, kólesterólsnauð jurtafíta, 100%
plöntuolía“ þegar um herta fitu er að ræða
o.fl. í þeim dúr. Er þá tilgangurinn einn að
blekkja neytandann þar sem hann hefur
líklega ekki nægilega þekkingu á þessum
málum til að geta séð í gegnum fullyrðing-
ar af þessu tagi.
Einnig era merkingar á borð við „engin
rotvamarefni, engin litarefni" þegar ýmis
önnur E-númer er að finna í sömu vöra eða
þau sömu era til staðar í öðram matvöram
sama fyrirtækis mjög varhugaverðar og
augljóslega vanhugsaðar.
HOLLUSTUFULLYRÐINGAR OG
Umbúðamerkingar
Kellogg-fyrirtækið hóf fyrir um fjóram
áram að auglýsa að treflaefni gæti minnkað
tíðni ristilkrabbameins. Stuðst var við rann-
sóknir „National Acadamy of Science“
(NAS) sem hefur einnig verið Hoilustuvemd
Bandaríkjanna (Food and Drag Administr-
ation, FDA) til ráðgjafar um þessi mál sem
og önnur.
Fullyrðingar af þessu tagi hafa sætt
geysilegri gagnrýni. Hefur umræðan um það
hvort nægilega mikið sé vitað úm líkamann
til að hægt sé að gefa út manneldismark-
mið næstum fallið í skuggann fyrir umræð-
unni um það hvort rétt sé að leyfa matvæla-
framleiðendum að fullyrða hvort varan
þeirra geti læknað krabbamein og aðra sjúk-
dóma.
Gagnrýni hefur að sjálfsögðu komið frá
FDA, en sú einkennilega staða hefur komið
upp að það er sama stofnunin (NAS) sem
ráðjeggur báðum aðilum!
Ýmsar fæðutengdar fullyrðingar um holl-
ustu matvæla era okkur vel kunnar. Of-
neysla salts er talin valda háþrýstingi, kól-
esteról í fæði er talið geta valdið hækkun
á kólesteróli í sermi (blóðvökva). Einnig era
fita og trefjaefni talin hafa andstæðar verk-
anir á ristilkrabbamein.
Þetta vilja matvælaframleiðendur nýta
sér til að selja sína vöra. Er stundum geng-
ið svo langt að þróa mjög dýrar framleiðslu-
aðferðir til að geta selt matvæli sem era
kólesterólminni, sykurminni, saltskert, fitu-
skert o.s.frv. þó svo að vísindalegar forsend-
ur séu ekki nægar til að rétlæta slíkar fUll-
yrðingar.
Ef varan selst og getur borgað upp þróun-
arkostnaðinn og skilað hagnaði, þá verður
hún framleidd!
Hin síðustu ár hafa fyrirtækin færst í
aukana hvað varðar fullyrðingar um holl-
ustu matvæla. Hafa þau fengið virtar rann-
sóknastofnanir til að framkvæma umfangs-
miklar og dýrar rannsóknir á ákveðnum
fteðutengdum hollustuþáttum. Niðurstöð-
umar hafa svo verið notaðar í auglýsingum
fyrirtækjanna, þó að mestu leyti innan
þeirra marka sem löggjafinn (FDA) hefur
sett. Spumingin sem hefur vaknað í þessu
er: „Fær neytandinn þá ímynd þegar hann
borðar tiltekna fæðutegund að hún geti
læknað hann af tilteknum sjúkdómi?"
Er þá verið að ræða um matvæli eða lyf?
RÖKIN MEÐ OG Á MÓTI
Deilur um fullyrðingar matvælaframleið-
enda um hollustugildi matvöra era meira
en aldargamlar í Bandaríkjunum. Á nýlegri
ráðstefnu um þessi mál sagði Darrell Med-
calf, varaforseti grandvallarrannsókna hjá
Kraft fyrirtækinu (árssala 1985 nam tæpum
500 milljörðum kr.) að rökin með og á
móti því að leyfa fullyrðingar af þessu tagi
vegi hvor önnur upp. Rökin með era að
mati Darrells:
1) Framleiðandi getur komið á framfæri
mikilvægum upplýsingum.
2) Neytandinn fær upplýsingar um hvemig
megi hafa bætandi áhrif á heilsuna.
3) Neytandinn verður meðvitaðri.
4) Framleiðandinn getur selt vöra sfna á
grandvelli hollustu.
Rökin á móti era:
1) Neytendur geta misskilið auglýsinguna
eða þeim hættir til að treysta henni um
of.
2) Þörf er á meiri rannsóknum á hollustu
mataræðis til að geta fullyrt um að til-
teknir fæðuþættir hafí jákvæð áhrif. Sá
kostnaður mun hækka verð vörannar.
3) Ef fyrirtækjunum er heimilað að notast
við hollustufullyrðingar í auglýsingum,
er jafnframt verið að opna leiðir fyrir
yafasamar fullyrðingar.
Áreiðanleiki og réttmæti þeirra upplýs-
inga sem fullyrðingar um hollustu matvæla
byggist á er lfklega erfíðasti þátturinn í
þessari deilu. „Vísindaleg sannindi era að-
eins jafngóð og hæfni okkar til að rannsaka
og túlka þær niðurstöður rétt á þeim tíma,“
sagði Darrell.
Annmarkar VÍSINDANNA
Vfsindalegar rannsóknir geta takmarkast
af ýmsum þáttum. Mannlegi þátturinn er
oft stór og hafa sumir vísindamenn fallið í
þá gryflu að hafa „gæluverkefni“, þ.e. þeir
framkvæma rannsóknir til að sýna fram á
tilteknar fullyrðingar en missa sjónar á því
hvað gæti verið að gerast í raun. Mætti
helst líkja þessu við rannsóknablindu.
Einnig er erfítt að fá fé til rannsókna og
er algengt að rannsóknaaðilum sé borgað
til að kanna ákveðna þætti en eiga það á
hættu að missa af áframhaldandi styrk ef
niðurstaðan er neikvæð að öllu leyti.
Hafa framleiðendur ýmissa hollefna lengi
legið undir grun fyrir að hafa nýtt sér lærða
vísindamenn til að fá fram hagstæðar niður-
stöður. Má gjarna sjá tilvitnanir í hina og
þessa doktora, sem fengu svo frábærar nið-
urstöður úr rannsóknum sínum á t.d. blóma-
fijókomum, hvítlauk eða ginseng.
Það getur því verið erfítt fyrir neytand-
ann að átta sig á því hvað er rétt og rangt.
En í raun þarf enginn að segja okkur að
matur sé hollur og að fjölbreytt fæði er það
sem er hollast, né að eitthvert undraeftii sé
til sem læknar sjúkdóma*, grennir, læknar
skalla, eykur lífskraftinn eða eyðir hrukkum
o.s.frv.
Málið er að á meðan áratugarannsóknir
fjölda vísindastofnana, sem hafa grundvall-
að meginkenningar um fæðutengda sjúk-
dóma, era sífellt til umræðu og í endurskoð-
un, er hlægiiegt að hugsa til þess hve mik-
ið „nútíma skottulæknum" eða sölumönnum
„hollefna" leyfist að fullyrða um sínar vörar
t.d. hérlendis.
Næst, meira um hollustufullyrðingar fyr-
irtækjanna .
HEIMILDIR: Bandartskar tímaritsgreinar og sér-
fræðirit.
Höfundur er matvælafræöingur