Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1988, Blaðsíða 9

Hringur Jóhannesson - Tekur það ró-
lega yfir veturinn, en þeim mun meiri
verður sumarskorpan norður íAðaldal.
ast ekki á dramatískum átökum, hvorki í
myndefninu né litnum. Af þeim sökum þykja
myndir af þessu tagi þægilegar að hafa í
kringum sig; góð stofulist án þess að því
felist agnarögn af lítilsvirðingu. Má minna
á það, að málverk Kjarvals þykja góð stofu-
list einnig.
Hringur hefur náð því eftirsótta marki,
að hafa fundið sjálfan sig. Hann fann sig
þó ekki í abstraktinu, sem var efst á baugi
eftir að hann varð fleygur sem málari og
um tíma beið hann átekta og hélt að sér
höndum. Það er þessvegna athyglisvert, að
mjmdbygging hans er oft æði nærri því
abstrakta; til dæmis í myndinni sem fyrr
er nefnd úr súrheystuminum, en einnig í
fleiri myndum, þar sem formin eru að vísu
úr náttúrunni, en í rauninni fram sett á'
þann hátt, að það er aðeins eftir að taka
eitt skref yfir í abstrakt útfærslu.
Það er vel þekkt fyrirbæri meðal málara,
að þeir taka nýjan pól í hæðina á nokkura
ára fresti; einkum eftir sýningar. Á einum
áratugi getur þessvegna orðið veruleg þró-
un. Margir telja sig koma að sama punkti
aftur eftir allmörg ár. Þeir taka þá upp
gamlan þráð að nýju, en meðhöndla hann
þá öðmvísi. Þeir hafa farið í hring, eða
kannski þó öllu frekar í spíral eða hringferil.
Þesskonar hringferlar em naumast fyrir
hendi í myndlist Hrings Jóhannessonar.
Hann virðist hafa verið á nokkuð beinni línu
eftir að hann uppgötvaði aðferðina, sem
varð honum svo haldgóð og kennd er við
nýraunsæi. Hitt er svo annað mál, að allar
beinar línur enda í hring, segja spekingam-
ir, séu þær gerðar nógu langar.
Sumir málarar fara í gang þegar dimmir
og haustar, en því er öfugt farið með Hring.
Hann tekur það rólega yfír veturinn hér
syðra; kennir svolítið, dútlar eitthvað í
myndum og segist sofa mikið í skammdeg-
inu. En á vorin fer hann norður; sumarið
er hans tími, sumarið í Aðaldal. Það er eins-
konar vertíð málarans og þá gengur hann
að verki sínu af kappi. Við sjáum í myndum
hans sumar með bláum himni og skýjum
sem boða suðvestanátt eins og í myndinni
á forsíðunni. Eða þá að hann gaumgæfír
dalaiæðuna, sem fyllir lautir og dali og ger-
ir landið ævintýralegt. Allsstaðar er eitthvað
merkilegt að gerast í náttúrunni þegar vel
er að gáð og allt er breytingum undirorpið.
Svartar rákir eftir sinubruna heyra til vor-
inu og verða horfnar að fáeinum vikum liðn-
um, þegar grasið sprettur að nýju. Myndefn-
in eru víða, en flestir ganga um garða án
þess að taka eftir því og sjáandi sjá þeir
ekki. Hringur byggir á persónulegri upplifun
og skoðun. Hann segir, að stundum hafi
menn sent sér ljósmyndir með einhveiju,
sem þeim fannst alveg rakið, að hann gæti
gert sér mat úr. En það getur hann ekki.
Að vísu notar hann stundum myndavél sjálf-
ur til að einangra myndeftii, en hann vill
fá að velja sitt ejónarhom. Það eru einmitt
sjónarhornin, sem ráða oft úrslitum um það
í þessari myndgerð, hvort árangurinn verður
flatneskja eða eitthvað sérstakt, sem heidur
áfram að kalla á athygii áhorfandans.
GÍSU SIGURÐSSON
Skák í íslendingasögum
Víglundar sögu er skemmtileg frásögn af tafli og
mun þar líklega miðað við skáktafl. Víglundur dvel-
ur undir dulnefninu Örn einhvers staðar í Austjörð-
um hjá gömlum bónda sem hafði kvænst Ketilríði,
æskuunnustu hans. Bóndi býður honum að tefla
einn dag:
Lítt gáði Öm að taflinu fyrir hug þeim
er hann hafði á húsfreyju svo að honum
var komið að máti.
Og í því kom húsfreyja í stofuna og sá
á taflið og kvað þennan vísuhelming:
Þoka mundir þú Þundar
þinni töflu hinn gjöfli,
ráð eru tjalda tróðu,
teitr að öðrum reiti.
Þú skalt þoka Þundar töflu [taflmanni] þinum á
annan reit. Það eru ráð tjalda tróðu [konunnar].
Bóndi leit til hennar og kvað:
Enn er mótsnúin manni
men-Hlín í dag sínum.
Einskis má nema elli
■ auð-Baldr frá þér gjalda.
Enn er men-Hlín [konan] mótsnúin manni sínum.
Auð-Baldr [maður] geldur einskis frá þér nema elli.
Öm tefldi það sem til var lagt og var þá
jafntefli.
(Víglundar saga, 1983—4.)
Þama er enn það atvik að þriðji maður
kemur nauðstöddum skákmanni til aðstoðar
og líka það að einbeitingu skortir hjá skák-
manni enda er heimilishögum á bænum lýst
þannig að ekki er að undra að Víglundi fip-
aðist í skákinni. Víglundar saga endar vel.
Þau Víglundur og Ketilríður ná saman og
hafa væntanlega stytt sér stundir á löngum
vetrarkvöldum við að tefla.
eftir JÓN TORFASON
í Þorsteins sögu Síðu-Hallssonar er mað-
ur nefndur Hlíðar-Steinn: „Hann réð betur
drauma en aðrir menn. Hann tefldi og
manna best.“ Segir frá því að Hlíðar-Steinn
tefldi við Þórhadd bónda á Stræti á Bera-
fjarðarströnd:
Þórhaddur var þá kátur mjög og mælti
að þeir mundu tefla „því að mér er sagt að
þú teflir manna best en eg hendi og gaman
að því".
Steinn bað hann ráða. Þeir tefldu og
hafði Þórhaddur eigi við.
Hann mælti þá: „Ekki er of mikið sagt
frá þessi íþrótt þinni og munum við nú
hætta að tefla því að eg á önnur erindi við
þig.“
(Þorsteins saga Síðu-Hallssonar, 2066.)
Ekki er fullvíst hvemig á að skilja þetta.
Ef til vill er taflið aðeins til að bæta and-
rúmsloftið eins og þegar menn ræða hvers-
dagstíðindi áður en alvarlegri mál eru borin
Upp. Hér kann þó að vera að Þórhaddur sé
að reyna fæmi Steins því þegar þeir hafa
lagt taflið frá sér biður hann Stein að ráða
drauma sína en þeir vora margir og heldur
óhugnanlegir.
í annarri austfirskri sögu, Droplaugar-
sona sögu, er sagt að eftir fa.ll Helga Drop-
laugarsonar var Grímur bróðir hans aldrei
kátur og aldrei hló hann. Þar kom þó að
hann hefndi bróður síns og leitaði síðan til
Þorkels Geitissonar í Króssavík í Vopna-
fírði. Síðan segir:
Um daginn eftir tefldi Grímur við Aust-
mann og rann að borðinu sveinn er þau
Þorkell áttu og Jórann og rótaði taflinu.
Austmaðurinn spymti til sveinsins en hann
frat við. Grímur skellti upp og hló.
Þá gekk Jórunn að honum og mælti:
„Hvað er þess orðið í ferð þinni er þér fær
nú hlátrar eða hvað segir þú tíðinda?"
(Droplaugarsona saga, 363.)
Grímur svarar með myrkri vísu þar sem
þó má skilja að hann hefur komið hefndinni
fram. Ekki er annars getið en hann hafí
venð kátur það sem eftir var ævinnar.
í Heiðarvíga sögu kemur maður í Ás í
Hálsasveit í Borgarfírði að safna mönnum
til víga: „Þar var mannfátt heima og vora
menn farnir á Völlu [í kaupstefnu] en hús-
karlar á verki. Eiður sat að tafli og synir
hans tveir."
í sögunni er sagt frá því hvað nágranna-
bændumir aðhöfðust þennan dag. í Hvítár-
síðunni vora menn að slætti en aðrir stund-
uðu smíðar en flestir vora í kaupstað á
Hvítárvöllum. En bóndinn í Ási hefiir tíma
til að sitja inni og tefla við uppkomna syni
sína. Sennilega á þetta þó ekki að sýna
yfirmáta mikinn tafláhuga heldur er verið
að bregða upp mynd af mönnum við frið-
sama iðju skömmu áður en blóði er úthellt.
í Harðar sögu og Hólmveija segir frá því
að tveir menn á Vatnshomi í Skorradal
sátu um nótt á heystáli og tefldu, hafa ef
Knúti og Valdemar Danakonungum veitt banatilræði í Hróarskeldu 1157. Valde-
mar sat þá að skáktafli við annan mann. Frá þessu segir í Knýttinga sögu.
til vill verið að vaka yfir kú. Það fékk illan
endi því þeir vora báðir drepnir þegar Hólm-
veijar komu þangað til að ræna nautpen-
ingi sér til matar.
I Grettis sögu Ásmundarsonar er nöturleg
frásögn frá yngri áram Þorbjamar önguls:
Það var eitt sinn að Þorbjöm öngull sat
að tafli. Þá gekk stjúpmóðir hans hjá og
sá að hann tefldi hnettafl. Það var stórt
halatafl. Henni þótti hann óþrifinn og kast-
aði að honum nokkram orðum en hann svár-
ar illa. Hún greip þá upp töflina og setti
halann á kinnbein Þorbimi og hljóp af í
augað svo að úti lá á kinninni. Hann hljóp
upp og þreif til hennar óþyrmilega svo að
hún lagðist í rekkju af og af því dó hún
síðan og sögðu menn að hún hefði verið ólétt.
(Grettis saga, 1063.)
Líklega á svo að skilja að með hnettafli
sé átt við hneftafl en þó gæti verið að orð-
ið sé dregið af lögun mannanna. En hér er
nefnt halatafl. Á því var lítil hola í hveijum
reit á taflborðinu og smá stautur eða hali
niður úr sérhveijum manni. Hafa þá menn-
imir haldist stöðugir á borðinu þótt það riðl-
aðist til. Minjar um slík töfl hafa fundist í
fomum gröfum og raunar tíðkast vasatöfl
með slíku lagi enn þann dag í dag.
í Króka-Refs sögu er getið um tafl sem
smíðað er á Grænlandi og hefur væntanlega
verið mjög skrautbúið. Það var „tanntafl
og gert með miklum hagleik. ... Það var
bæði hneftafl og skáktafl“. Hefur verið
gert ráð fyrir að á annarri hlið borðsins
hafi verið dregið skákborð en á hina hliðina
hneftaflsborð en með tanntafli mun átt.við
að mennimir hafi verið skomir úr rostungs-
tönn. Við uppgröft á Norðurlöndunum, allt
frá Græhlandi til Finnlands, hefur fundist
margt taflmanna úr rostungstönn eða beini,
margir telgdir af mikilli list. Sumir era með
mannslagi, t.d. riddarar á hesti og biskupar
með mítur og bagal, en á öðram virðist jafn-
vél gæta arabískra áhrifa.
Nokkurra annarra dæma um tafl í íslend-
inga sögum verður getið síðar. Það er afar
hæpið að taka þessar sagnir bókstaflega
því flestar þær Islendinga sögur sem hér
er vitnað til munu ritaðar um aldamótin
1300 eða síðar. Dæmin sanna ekkert um
taflmennsku á íslandi á 9. og 10. öld en
sýna að skáktafl er orðið alþekkt á íslandi
á 13. og 14. öld þegar sögumar vora ritaðar.
Sjá má merki þess að höfundar sagnarita
bæta skáksögum inn í heimildir sínar. í
Knýtlinga sögu, sem er saga Danakonunga
frá 11. öld fram um miðja 13. öld, segir
af því þegar Sveinn konungur sviðandi veitti
Knúti og Valdimari Dahakonungum banatil-
ræði í Hróarskeldu árið 1157. Þannig er
sagt frá viðbrögðum þeirra Knúts og Valdi-
mars þegar morðingjasveitin kom inn:
Valdimar konungur lék að skáktafli við
annan mann en Knútur konungur sat á
pallinum hjá honum. Og er þeir Þéttleifur
gengu í dymar laut Knútur konungur til
Valdimars konungs og kyssti hann.
Valdimar konungur sá eigi af taflinu og
spurði: „Hví ertu nú svo blíður mágur?“
Knútur konungur svaraði: „Vita muntu
það brátt."
(Knýtlinga saga 114. kafli.)
Síðan ryðjast morðingjamir fram, drepa
Knút en særa Valdimar á fæti. Hann komst
þó undan og felldi Svein konung skömmu
síðar. í dönskum heimildum er drepið á
skáktafl í öðra samhengi við þetta tækifæri
og er líklegt að höfundur Knýtlinga sögu
hafi tekið það upp hjá sjálfum sér að láta
fómarlömbin sitja að tafli. Hér sést ögn inn
í smiðju sagnaritara á 13. öld. Hann fyllir
söguna með því að bæta við frásögninni um
friðsamlega iðju Valdimars og Knúts og
jafnframt verður tilræði Sveins konungs ill-
mannlegra.
Þess má geta að sterkar líkur era á að
höfundur Knýtlinga sögu sé Ólafur hvíta-
skáld Þórðarson, bróðursonur Snorra
Sturlusonar og föðurbróðir Þorgils skarða
sem rætt var um í síðasta þætti.
Þær frásagnir sem hér hafa verið tengd-
ar skáktafli era sumar heldur dapurlegar.
Það á því líklega vel við að hafa hér að
lokum tilvitnun í Konungs skuggsjá,
fræðslurit handa ungum mönnum sett sam-
an um miðja 13. öld. Þar lendir skákin í
heldur ólystuglegum félagsskap:
Enn eru þeir hlutir er þú sícalt svo var-
ast sem fjanda sjálfan. Það er ofdrykkja
og tafl, portkonur og þrætur og kast um
viðurlögur þvi að af þessum grandvöllum
timbrast hinar mestu ógiftur og fáir einir
munu lengi lasta lausir lifa eða glæpa er
eigi varast þessa hluti.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ,17. SEPTEMBER 1988 9