Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1982, Blaðsíða 7

rænulaus, en þó var sem honum þætti allt
öruggt, á meðan hann mátti njóta þreks og
lífsmáttar rekkjunautar síns og vinar. Þess
eru mörg og óvefengjanleg dæmi, þótt viö
fáum ekki skilið það til hlítar, að svo hefur
maöur veitt vini sínum í baráttunni viö
dauðann að ekki veröur skilgreint á annan
hátt en að um beina lífsorkumiðlun hafi
verið að ræða, annað hvort fyrir bæn eða
aöra þá einbeitingu, sem jaöraði viö hiö
ofurmannlega. Hver veit nema slíkt hafi átt
sér þarna staö. Vafalaust vissi Pétur vin
sinn feigan, svo næm sem ósjálfráö vitund
hans var, eins og draumar hans sanna, á
þaö, sem dylst handan við takmörk
hversdagslegrar skynjunar. Og víst er um
það, að einbeittari og viljasterkari mann
getur varla en Pétur hefur verið, og ekki
hvað sízt er því var að skiþta, að duga
nauðstöddum. Hörð var sú líkamlega raun,
sem hann lagði á sig, er hann barðist við
hina hljóöu óvætt feigöarinnar um líf félaga
síns og vinar, en kannski hefur þó sú and-
lega raun verið enn haröari. Til þess benda
að minnsta kosti andlátsorö Guðmundar,
að hann hafi fundiö hvar lágu tengsl, sem
Þykk klakagríma var orð-
in fyrir andliti Péturs; að-
eins gat við annað
munnvikið og gat hann
ekki rofið grímuna með
gödduðum vettlingunum.
Hann lagðist þá á bakiö
og bað Kristján frá Arn-
arholti að beita broddstaf
sínum á klakagrímuna.
Teikn. Eiríkur Smith.
bundið höföu hann lífinu síðustu stundirn-
ar, og því hafi gripið hann ótti, er hann fann
að þau dugöu ekki lengur til. „Ætlarðu aö
yfirgefa mig, Pétur?"
„Nei, aldrei,“ svaraði Pétur.
Þá tók Guömundur fyrsta andvarpið, og
svo voru harðar dauðateygjur hans, aö
hann hratt þeim báðum frá sér, Einari og
Pétri. Axarkólfurinn . hafði slegið sitt
dumba, dimma slag . . .
Og óvættur feigðarinnar hafði heimt
herfang sitt aö fullu — nú voru þeir fallnir
allir sex. Um ieið slotaði hríöinni jafn
skyndilega og hún hafði skolliö á, storminn
lægði og birti yfir.
Vökuvitundin úr
öllum tengslum
Enn gengu þeir Pétur og Einar og leið
enn alllangur tími unz þeir voru komnir
heim til bæja, en svo var þá af þeim dregið,
að ekki gátu þeir hjálparlaust komizt upp
lág baðstofuþrepin. Og ekki rak Pétur
minni til þess síðar, að hann hafi svaraö
öllu, er hann var spurður og voru svör hans
þó skýr og. skilmerkileg. Kaffi var honum
boðið. „Því ætli ég vilji ekki kaffi," svaraði
hann, tók viö bollanum, drakk það stand-
andi og eins stóð hann á meðan Jóhannes
bóndi dró af honum klæðin; mundi þó ekk-
ert til þess eða annars, sem geröist fyrst
eftir að hann kom inn í baðstofuna. Svo
örmagna \[ar vökuvitund hans orðin, aö
hún féll gérsamlega úr öllum tengslum í
svip, um leiö og henni var það ekki lengur
bráð nauðsyn að skynja umhverfi og að-
stæöur og móta ákvarðanir og viðbrögö
samkvæmt því. Slíkt ástand getur skapazt
eingöngu fyrir ofbeitingu viljans, hvort sem
hún er ráöin eða fyrir utankomandi þving-
un, t.d. frá dávaldi, eða þá fyrir langvarandi
ofraun sem öryggisráðstöfun gegn bilun,
sem haft gæti hinar alvarlegustu, langvar-
andi afleiðingar. Það er vitað, aö menn,
sem annaðhvort eru gæddir óvenjulegum
viljastyrk eða hafa þjálfaö vilja sinn aö
meira eða minna leyti af ráðnum hug, eða
þá ósjálfrátt fyrir knýjandi aöstæður, en
hvað sem veldur því, leysir það alltaf úr
læðingi dulda orku, sem gerir viökomandi
kleift að afreka það, sem honum væri með
öllu ógerlegt annars og oft og tíðum hlýtur
að teljast ofurmannlegt, eða að þola þá
raun, sem hann fengi ekki annars afborið
og vera þó heill eftir. Oftast er sá hæfileiki,
auk þess sem hann byggist á óvenjulegum
viljastyrk, samfara einhverjum þeim hæfi-
leikum öörum, sem kallast meira eða
minna dulrænir, meðal annars þeim að vita
fyrir óorðna atburði fyrir hugboö eöa
drauma. En eins og sjá má af undanfarinni
frásögn var Pétur ekki aöeins viljasterkur
maöur meö afbrigðum, heldur og draum-
spakur, og er þar með ef til vill ekki einung-
is fengin skýring á því ástandi, sem hann
komst i þarna inni í baöstofunni að Bring-
um, heldur og á allt að því ofurmannlegu
þreki hans og harðfylgi.
„Bágara eiga þeir sem
á eftir eru“
Þeir fimm, sem á undan fóru, náðu
miðmorguns að bæ, sem heitir að Bring-
um, aðframkomnir og svo rænulitlir, að
þeir minntust ekki á félaga sína fyrr en
einhver heimamanna hafði orö á því hve
hart þeir væru leiknir; þá áttaði einn þeirra
sig þaö, að hann mælti: „Bágt eigum viö,
en bágara eiga þeir, sem á eftir eru.“ Þegar
Jóhannes bóndi heyröi það, þóttist hann
vita aö þeir hefðu fleiri verið og bjóst tafar-
laust til að leita þeirra. Enda slotaði hríð-
inni í þeim svifum. Fann hann þá Pétur,
Einar og Gísla skömmu síðar, eins og áður
er getið. Heimilið í Bringum var fátækt af
veraldargæðum, húsakynni þröng og léleg
— svo sagöi mér Jón heitinn bóndi að
Laxnesi í Kjós, sonur Jóhannesar bónda að
Bringum, aö í baðstofunni hefði veriö þiljaö
eitt eöa tvö stafgólf með palli, að hann
minnti, en moldargólf og ber veggjahleðsl-
an að öðru leyti. Engu aö síður var hinum
hröktu og nauðstöddu mönnum tekið þar
af frábærri alúð og veitt öll sú hjúkrun, sem
kostur var á, enda munu þau hjón bæði
hafa veriö mikil að mannkostum; gekk það
og í arf til barna þeirra, ekki hvað sizt
raungæöi og gestrisni, til dæmis var heim-
iliö að Laxnesi annálaö fyrir hvortveggja.
Ekki var þó unnt að veita öllum hinum
hröktu mönnum nauðsynlega hjúkrun og
aðhlynningu til langframa í slíkum húsa-
kynnum og voru þeir því fluttir á hestum á
næstu bæi. Þess er getið, að þá var Sveinn
í Stritlu ekki lúnari en þaö, að hann gekk á
skíðum alllanga bæjarleið, og mun þá sum-
um félögum hafa fundizt, aö helzt til lengi
hefði hann sparaö krafta sína, er hann stóð
hjá og veitti þeim ekki lið í feigðarsvipnum
mikla uppi á heiöinni.
Daginn eftir leituðu byggðamenn lík-
anna, kváðu þeir þau hafa legið við lækj-
arsprænu nokkra, en líkiö af Jóni á Ketils-
völlum í.vatni úr læknum. Voru likin dregin
á sleðum ofan heiöina að Mosfelli, og rætt-
ist þar enn einn draumur Péturs. Og enn
dreymdi hann draum, sem sannarlega kom
fram.
Líkkisturnar voru smiðaðar í Reykjavík
og fluttar upp aö Mosfelli, og vildi Pétur
leggja til líkklæðin utan um vin sinn og
rekkjunaut, Guðmund, og gerði nauðsyn-
legar ráðstafanir til þess. Þá var það
nokkru síðar að hann dreymdi að Guð-
mundur kæmi til sín, og þóttist hann spyrja
hvernig honum liði. Lét hann lítt af því og
kvartaði um kulda. Komst þá Pétur að raun
um það nokkru síðar, aö fyrir vangá höföu
líkklæðin orðið eftir í Reykjavík þegar kist-
urnar voru fluttar upp eftir.
Allir munu þeir, sem komust lífs af úr
þessari þrekraun, hafa boriö hennar nokk-
ur merki æ síðan, að Sveini undanskildum,
en þó kann hann að hafa komizt að raun
um, að seinna grær heilt um sumt en kal-
sárin. Betur sluppu þó þeir, sem hvíldu í
fönninni um nóttina, en þeir jafnaldrarnir,
Einar og Pétur, — en þeim tveim áttu allir
þeir, er af komust, tvímælalaust líf sitt að
launa, því án þeirra aðstoðar hefði þeim
veriö ógerlegt aö losa sig úr skaflinum,
enda spurning að þeir heföu vaknað af
sjálfsdáöum, og er einsýnt hvernig þá hefði
fariö.
Sár Péturs gréru seint
Aö Sveini undanskildum munu þeir fé-
lagar allir hafa legið lengur eða skemur.
Einar lá lengi og löngum með óráði, þungt
haldinn, enda mikiö kalinn, en náði sér þó
að lokum og greri heill sára sinna.
Um leið og fréttin af hrakningum þeirra
félaga barst til Reykjavíkur, brá Geir kaup-
maður Zoéga skjótt við, sótti Pétur upp
eftir, tók hann heim til sín og lét veita hon-
um alla þá hjúkrun og læknishjálp sem
unnt var. Sýnir það enn, hversu mikils Geir
mat Pétur. Lá Pétur þá í sama herbergi og
sömu rekkju og hann hafði hvilt í haustiö
áður, þegar annarleg ásókn varnaði honum
svefns lengi nætur, og hann dreymdi undir
morguninn fyrsta draum sinn fyrir hrakn-
ingunum á heiðinni. Lá Pétur lengi, enda
var hann þeirra félaga langmest kalinn,
einkum á fótum. Greru sár hans seint og
örkuml hafði hann alla ævi.
Því var viðbrugðiö, að aldrei heyrðist
Pétur kveinka sér, hversu þungt sem hann
var haldinn, og aldrei missti hann ráö eða
rænu. Komst hann loks á fætur, en ekki
greru öll sár hans að fullu það sumar, og
var hann til lækninga hjá Skúla lækni Thor-
arensen að Móeiðarhvoli lengi hinn næsta
vetur. Var Skúla lækni minnisstæö harka
hans og taldi með eindæmum. Sagði hann
þá sögu til marks um það, að eitt sinn vildi
hann reyna hve lengi hann þoldi. Sat Pétur
þá í sæti niðri í herbergi hans, en Skúli
tálgaði og skóf bein í fæti hans, vitanlega
ódeyft með öllu. Pétur hafði orð á því, að
öruggara mundi að hann léti menn halda
sér, og væri ekki víst hve lengi hann fengi
varizt því að hreyfa fótinn. Sinnti Skúli
læknir því engu, eða lézt ekki heyra það, en
hélt áfram að tálga og skafa beinið. Svo fór
að lokum að Pétur kipptist við; Varð Skúla
þá það eitt að orði: „Á, svei því,“ en Pétur
gekk upp stigann og settist við vinnu sína
uppi á loftinu. Þótti Skúla lækni með ólík-
indum hve lengi hann mátti tálga og skafa
beinið, áður en hann fékk Pétur til að
kveinka sér.
Sumum kann að þykja sem hlutur Péturs
sé miklaður um of umfram Einars, jafnaldra
hans, sem sýndi þó að hann var honum
jafnoki að þreki, karlmennsku og dreng-
skap. Satt er það að vísu, að ekki kemur
hann eins við frásögn þessa og Pétur, og er
þar fyrst og fremst skorti á heimildum um
að kenna. Einar hefur verið hið mesta
karlmenni, þrekmenni, skapfastur og
æðrulaus. En jafnan fer svo þegar i raun
rekur, að einn tekur forystuna og þá yfir-
leitt sá, sem til hennar er hæfastur, því að
hina bilar. Og hæfileikar til forystu á hættu-
stund eða í þrekraunum, eru ekki öllum
gefnir, jafnvel þótt þeir hefðu annars til
þess þrek og karlmennsku, og séu færir
um aö vinna frábær afrek undir forystu
annarra. Það er þarna, sem skilur á milli
þeirra, Einars og Péturs. Hann hefði getað
spurt að lokinni raun eins og garpurinn í
brennunni að Bergþórshvoli: „Hvar fórstu,
sem ég fór ekki eftir?" Hann fylgdi Pétri
eftir að öllu, — en hann fór aldrei fyrir.
Engu að siður heföi það verið mikils virði
að hafa Ijósari heimildir um Einar — hann
hefur eflaust verið einn af þessum hlé-
drægu, yfirlætislausu og hljóöa mönnum,
sem hvergi vekja á sér athygli, fyrr en veru-
lega reynir á, duga þá manna bezt, en aldr-
ei verða nein hámæli um. Og þó þeir vinni
þau yfirleitt ekki án forystu, er víst um það,
að jafnvel mikilhæfustu og dugmestu for-
ystumenn njóta sín því aðeins til fulls að
þeir hafi þá að bakhjarli. Einmitt þetta gerir
hlut Einars mikinn í sambandi við atburöi
þá sem nú hefur verið lýst, og þá mynd af
honum, sem þar er brugðiö upp, athyglis-
verða og minnisstæða, þótt hún sé dregin
fáum dráttum — eða kannski helzt fyrir
það.
Því er við aö bæta, að Pétur ílentist ekki
hér lengi eftir þetta; hann var einn þeirra
fjölmörgu Sunnlendinga, sem hugðust
segja skilið við harðindin og fluttu til
Kanada. Þar gerðist Pétur landnámsmaður
og hefur ugglaust haft þörf fyrir sitt mikla
þrek þótt minni sögum fari af því.
Heimildir: Ritgerð séra Magnúsar Helga-
sonar i „Huld“, II. hefti o.fl.
7