Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1982, Blaðsíða 6

Hólmganga viö Feigð og Hel
Það reyndist þeim mest mein hve á þá
sótti svefn, enda lúnir af erfiðri göngu og
illa fyrirkallaðir eftir hvíldarlitla nótt. Urðu
þeir þó að hafa sig alla viö, að veðriö hrekti
þá ekki hvorn frá öðrum eða skellti þeim
flötum, og máttu því aldrei slaka á vökuvit-
und sinni, hvernig sem óvættur feigðarinn-
ar gól þeim svefngaldur sinn í náttmyrkrinu
við sefandi gnauð hríðarinnar og einhljóma
síbyljustef norðanroksins. Það gerði og
enn máttkari þann grimma galdur, að þeir
gátu ekki vitað nema félagar þeirra lægju
flestir dauðir eða í andarslitrunum undir því
kalda brekáni, sem hríðin og stormurinn
höfðu að þeim ofið, og væru það návein
þeirra, annarleg og ámátleg, sem ööru
hverju heyröust úr skaflinum. Enn voru þeir
Pétur og Einar sjálfir ókalnir, en klæði
þeirra öll ein klakabrynja og klakahúö
lagðist á andlit þeim, og urðu þeir að brjóta
hana frá vitum sér og augum meö gödduö-
um vettlingunum.
Hörö varð þeim jafnöldrum hólmgangan
við Feigð og Hel þessa nótt, en hörðust þó
við sjálfa sig. Skyndinávígi við þær systur,
þar sem skjótt sker úr um annað hvort,
getur að vísu reynt á þrek og karlmennsku.
En þá fyrst er manninum fyrir alvöru stefnt
gegn sjálfum sér þegar hann á við þær
linnulaust þrávígi, þar sem stöðugt reynir á
andlegt og líkamlegt þrek hans, þol og
harðfylgi fram yfir hið ýtrasta, og hann veit
að sú ofraun stendur eins lengi og hann
sjálfur endist. Og þá fyrst stendur maður-
inn berskjaldaður gagnvart hverri veilu
sinni og veikleika, þegar hættulegasti
freistari hans í hverri úrslitabaráttu, hin
svokallaða „heilbrigöa skynsemi“ hvíslar
því að honum, að fyrr eöa síöar hljóti hann
að bila fyrir þjáningum sínum og þrenging-
um, sem hann geti tafarlaust bundiö endi á
með uppgjöf, eða flótta og því sé hver
stund, sem hann verst, einungis tilgangs-
laus lenging þeirra. Það er þarna, sem
markalínan milli þess mannlega og ofur-
mannlega er dregin; slíka ofraun stenzt því
enginn nema hann eigi þá karlmennsku og
heilsteyptu skaphöfn, sem gerir honum
kleift að ganga fram af sjálfum sér, og
verður þó aldrei samur eftir.
Vafalítið hefur hvorttveggja freistað
þeirra jafnaldra þessa nótt, upþgjöfin og
flóttinn, en þeir stóðust þá freistingu. Ef-
laust hefur „heilbrigð skynsemi" hvíslað í
eyra þeim; spurt þá hvort þeir sæu ekki
hversu heimskulegt það væri að þrauka
þarna yfir félögum sínum dauðum eöa
sama og dauðum, og væri því öll þeirra
barátta til einskis háð; Sþurt þá hvers
vegna þeir gæfust því ekki upp, eða freist-
uðu að bjarga sjálfum sér á flótta, þar sem
ekki væri örvænt um að þeir næöu til
byggða, svo fremi, sem þeir drægju þaö
ekki stundinni iengur; að þetta heit þeirra
væri fásinna ein ...
Þá var skammt til morguns, þegar þeim
Pétri og Einari barst fyrsta raunverulega
lífsmarkið frá félögum sínum í skaflinum.
Einhver kallaði og bað fyrir guðs skuld að
rofinn yrði snjórinn ofan af sér, því sér lægi
við köfnun . . .
Stóðu 12 uppi þegar
gránaði af degi
Við þetta kall var sem álagafjötur brysti
af þeim, tvímenningum. Þeir fengu ekki
einungis tækifæri til athafna, heldur voru
þeir nú ekki einir lengur. Og þó var ef til vill
mest um það vert, að þessi vökurödd færði
þeim sanninn um það, að ekki hefðu þeir til
einskis þraukað af þessa ógnþrungnu nótt.
Pétur þreifaði (skaflinn; þar lá Þorsteinn
ungi örendur og hafði hnigið ofan á höfuð
þeim Bjarna og ísaki, sem báðir voru á lífi.
Hafði Pétur nú snör handtök og kippti ofan
af þeim líkinu, en Einar kom honum til að-
stoðar og reyndi að losa þá Bjarna og ísak
úr hjarngrófinni; hafði líkamshitinn þýtt frá
þeim snjóinn fyrst í stað, en föt þeirra síðan
frosið föst niöur og máttu þeir sig nú hvergi
hræra og eins var um þá aðra, sem nú
vöknuðu til ráðs og rænu og beiddust
hjálpar er þeir heyröu aö enn stóðu ein-
hverjir uppi. Tókst þeim Einari og Pétri aö
losa þá hvern af öðrum, sem var þó erfiði
mikið, þar eð eingöngu varð að beita til
þess höndunum, en þeir hinir veittu þeim
þó lið jafnótt og þeir höföu sjálfir verið
losaðir og studdir á fætur; þó kól þá nú
báöa, Einar og Pétur, mjög á höndum og
fótum við þetta björgunarstarf. Þorsteinn
frá Kervatnsstöðum var látinn, eins og fyrr
segir, og annan félaga sinna, Jón frá Ket-
ilvöllum, fundu þeir látinn í hjarngróf sinni.
Þegar gránaöi af degi gegnum hríöar-
sortann, stóðu upp þeir tólf, sem enn voru
á lífi; þótt hvorki heföi veðrinu slotaö né
dregið úr hríðinni eöa frosthörkunni, var
hin langa hörmunganótt þeirra þó liðin og
dagurinn framundan jók lífsvon og þrótt,
jafnvel þeim, sem hún hafði harðast leikið.
En það var eins og sú óvættur feigöarinnar,
sem fyrst hafði gengið í slóö þeirra eins og
hljóður skuggi allt frá því er för þeirra aö
heiman hófst, og síöan til návígis við þá
hvern og einn eftir að hríöin skall á, tæki
það sem ögrandi storkun við sig, er þessar
veiku og vanmáttku verur stóðu enn af sér
ásókn hennar. Voru meira að segja svo
blindaðir af oftrú sinni á sigurmátt lífsins
að ekki þurfti annars við en þær sæju
bjarma af nýjum degi, til þess að þær
tækju aftur uppgjöf sína fyrir ofurefli henn-
ar í myrkrum næturinnar. Og nú var sem
hún afréði það í bræði sinni að láta til
skarar skríöa og brjóta þennan heimsku-
lega mótþróa þeirra á bak aftur í eitt skipti
fyrir öll. Á einu vetfangi var sem stormurinn
trylltist, frostiö tæki á allri sinni grimmd og
hríðin færðist í aukana að sama skapi. Hin
volduga vættur feigöarinnar kraföi lífiö og
daginn um herfang þaö, er hún hafði hel-
merkt sér, svipti þeim, sem mlnnimáttar
voru og kröftum þrotnir, hvað eftir annað
niöur á hjarnið, jafnótt og hinum, sem
meira máttu sín enn í átökunum við hana,
tókst að reisa þá upp aftur; þreif þá jafnvel
úr höndum þeirra og linnti ekki þessari æð-
isgengnu sókn sinni fyrr en þrír lágu enn
dauðir í val, þeir isak, Diörik og Egill —
fimm alls.
í þessari hólmgöngulotu gengu allir hart
fram er máttu og sáust ekki fyrir — aö
einum þó undanskildum — og mundi fáa
hafa grunaö, sízt sjálfa þá, aö þeir ættu
enn þá hörku og þrek í sér, eftir þaö sem á
undan var gengið. Þaö var eins og þeir
fyndu það á sér, aö þetta væru úrslitaátök-
in og þeim, sem stæöust þau, væri undan-
komu von. Enginn gekk þó harðara fram
en Pétur, enda mun hann gerst hafa skiliö
um hvað var barizt, hvort sem hann gerði
sér grein fyrir því eða ekki hvaðan honum
kom sá skilningur á meöan átökin stóðu
yfir. En þegar hann sá þá þrjá falla til við-
bótar hinum tveim, og þeirra á meðai Egil
bónda á Hjálmstöðum, mun hann varla
hafa verið í vafa um það, og ekki heldur um
hitt, að enn mundu þeir félagar og óvættur
feigðarinnar ekki skilin að skiptum að fullu.
Bað um að klakagríman
fyrir andlitinu yrði
rofin með broddstaf
Það var ekki fyrr en hinni æðisgengnu
hólmgöngulotu lauk, að Pétur mundi til
sjálfs sín. Var þá klakagríman fyrir andliti
hans svo þykk orðin og samfelld, að allt var
ein ísskán, höfuðfat, hár skegg og trefill,
hvergi oþ fyrir augun né vitum, nema gat
lítiö við annað munnvikiö, og fékk hann
hvorki brotið þá skán eða rofið, þótt hann
beitti gegn henni gödduðum vettlingunum.
Lagðist hann þá aftur á bak á hjarnið og
bað Kristján frá Arnarholti aö beita nú
broddstaf sínum, en hann mun að líkum
hafa verið tregur til, því að bæði voru hon-
um kaldar hendur og stiröar og engu mátti
skeika.
Það geröi Pétur sér að sjálfsögöu líka
Ijóst; engu að síöur lá hann grafkyrr á meö-
an Kristján beitti broddinum þar að skán-
inni, sem hann hugði minnst meiðsli að
verða þótt örlítiö geigaði, en fór sér þó
hægt. Þegar honum haföi loks tekizt að
rjúfa grímuna yfir enninu, þótti Pétri meir
en nóg um varúð hans og seinlæti; greip
báðum höndum að brotskörunum, fletti
skáninni af andliti sér með einu hörðu taki
og skeytti þá engu þótt skegg fylgdi og hár
og spratt á fætur. Þótt Kristján hafi eflaust
veriö því fegnastur að þurfa ekki að beita
hvössum stafbroddinum frekar aö andliti
hans, eins og allar aöstæður voru, er ekki
ólíklégt að honum hafi allt aö því blöskrað
harka Péturs í þetta skiptið.
Vera má að honum hafi þá oröið litið til
Sveins í Stritlu, þess eina í hópnum, sem
sparað hafði sjálfan sig; staðið hjá og ekki
hafzt aö, er félagar hans voru sem haröast
sóttir og vissi hann Svein þó hraustmenni.
Slík framkoma á neyðarstund er vöskum
mönnum og ósérhlífnum jafnan öllu fremur
óskiljanleg en fyrirlitleg, vekur með þeim
óhugnanlega undrun fyrst og fremst, því
þeir geta ekki trúað ódrengskap á neinn og
sízt þá, er þeim eru áður kunnir að öllu
sæmilegu, og því veröur þeim slíkt enn
lengur í minni. Heigulsskap og manndóms-
leysi geta þeir reiözt þegar svipaö stendur
á, og fyrirgefið um leið og raunin er yfir-
staðin, en hinu geta þeir hvorki gleymt né
fyrirgefið.
Sá sjötti fellur í valinn
Þeim kom nú saman um aö leita til
byggða, skildu eftir byrðar sínar og brodd-
stafi og héldu af stað.
Ofsa þann, sem hljóp í veðrið í morgun-
sárið, haföi nú nokkuð lægt aftur; hríöin
var söm og um nóttina og veöurhæöin
svipuð, en frost öllu harðara. Þótt undan
veðri væri að sækja, var það mikil þrek-
raun að spyrna stöðugt viö, svo sterkviðrið
hrifi þá ekki með sér, hrekti þá eftir hjarn-
inu og skellti þeim flötum, en þá hefði verið
óvíst um það, hvort þeim entist vilji og
kraftur til að standa upp aftur, einkum
þeim, sem þrekaðastir voru. Auk þess reiö
þeim lífiö á að halda hópinn og veita hver
öörum eftir megni.
Ekki höfðu þeir langan spöl gengiö, er
Guömundur frá Múla, seytján ára ungling-
urinn, sem þegar hafði sýnt að hann væri
ósvikiö mannsefni, þótt hann væri enn
óharönaöur, kallaði til Péturs og bað hann
leiða sig, því nú þryti sig mátt. Var Pétur
fús til þess, enda ekki ósennilegt að hann
hefði haft grun um, að nú yrði hann að
berjast um líf þessa rekkjunautar síns og
vinar, á svipaðan hátt og hann haföi áöur
barizt um líf þeirra fimm, er fallnir voru —
og mundi eins fara. Þótt óvættur feigðar-
innar heföi nú aftur hægra um sig, var hún
enn á slóð þeirra og beið færis aö heimta
herfang sitt að fullu. Sex höfðu þeir veriö,
sem griöungurinn grái lagöi aö velli í
draumi Kristjáns frá Arnarholti; sex höföu
þeir verið sleöarnir, sem hann hafði sjálfur
séð í draumi dregna ofan af heiöinni, og
verið svarað því til, aö á þeim lægju feröa-
félagar hans. Hann fann aö -Guömund
þraut stöðugt mátt; lagöist að síðustu svo
þungt á arm honum, að hann varð að kalla
í Einar og biöja hann að Ijá sér lið til að
halda honum uppi. Þess mundi vart langt
að bíða úr þessu, að axarkólfurinn slægi
sitt dumba, dimma slag.
En fleiri gerðust nú þreki þrotnir en Guö-
mundur, og það þótt eldri væru og harön-
aðri. Gísli Jónsson var og að lotum kom-
inn. Náði hann taki á þeim Einari og Pétri,
og urðu þeir nú að draga hann, en höföu
Guðmund á milli sín og gengu báðir undir
honum. Sóttist þeim seint ferðin, sem ekki
var að undra og misstu brátt sjónir á þeim
út í hríðina, sem á undan fóru. Barg þeim
það eitt, aö nú var snjórinn heldur harðari
orðinn og því bezta færi, en fljótt mundu
þeir, Einar og Pétur, hafa gerzt uppgefnir
þótt hraustir væru, heföu þeir orðið að kafa
fannirnar eins og áður, með þær byrðar,
sem nú voru á þá lagðar.
Þannig gengu þeir langa hríð; báru Guð-
mund á milli sín frekar en leiddu. Áfram
héldu þeir, og óvættur feigðarinnar gekk í
slóð þeirra eins og hljóður skuggi og beið
færis. Það sagði Pétur síöar, að þá fannst
honum sem hann vildi helzt deyja, þegar
hann hafði náð til bæja að segja tíöindin og
má nokkuð af því ráða hve hart var nú að
honum gengið, en einnig hver hann var —
að honum kom aldrei til hugar að semja
frið við óvættina miklu og máttku, fyrr en
honum hefði tekizt aö standa við heit-
strengingu sína, þá er hann vann vætti lífs-
ins.
Guðmundur var nú oröinn örmagna og
Feigðarför
Laugdœla og
Tungnamanna á
Mosfellsheiði 1857
Þeir lögðu upp 14 talsins í Góubyrjun, blotnuðu á leið til Þingvalla, áttu þar illa nótt og
lögöu á Mosfellsheiöi í hnésnjó. Þar brast á með aftakabyl, 5 eru látnir þegar hér er komiö
sögu, en þeir Pétur í Múla og Einar í Hrauntúni standa grimmilega nótt yfir kaffenntum
félögum sínum á miöri Mosfellsheiöi. Síöari hluti. Loftur Guömundsson skráöi og byggöi aö
mestu á heimildum séra Magnúsar Helgasonar í Huld og fleiru.
6