Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.1973, Blaðsíða 11

„En það er fyrst og fremst Þórbergur sjálfur sem er aðalséní bókarinnar.
Hann lýsir sjálfum sér við alls konar kringumstæður á frábærlega
hreinskilinn og allt að því ótugt arlegan hátt“
að kveldi. Og um haustiö leggur
Þórbergur a£ staö heim meö Hólum.
En hann £er ekki lengra en á
Strandir. Þar laumast hann 1 land
og heldur stikandi skrefum suöur
i Hrútafjörö til aö hitta elskuna
sina. Hann heitir því hátíðlega
með sjálfum sér að láta ekki sið-
asta tækifærið ganga sér úr greip-
um. En allt fer eins og áður: „Ég
stóð allt i elnu við vegamótin, þar
sem lítil gata lá úr þjóðbraut heim
að blessuðum bænum hennar. Héð
an var aðeins tveggja til þriggja
mínútna gangur upp að þessu ást-
fagra höfðingjasetri. Þarna blasti
við litla brekkan, sem við sátum
í undir sól og heiðl í sumar. Nú
er hún bleik. Þarna er íagra laut
in með sóleyjunum og fíflunum. Nú
eru þau dáin. Og þarna stara glugg
arnir hennar niöur á veginn til
min eins og langþreytt augu, sem
eru oröin sljó af að mæna á eftir
elskhuga sinum upp á næsta leiti.
Ég einblindi nokkur augnablik
niður i hljóðan veginn, eins og ég
byggist við óyggjandi goðsvari upp
úr einhverjum duldum vizkubrunn-
um undirdjúpanna. Þá var eins og
væri talað til mín utan úr þögn-
inni: Þetta er ósvífinn dónaskap-
ur og frekja. Láttu ekki sjást að
þú standir þarna lengur. Og ein-
hver hluti af sjálfum mér bætti
við: Þaö eru eins miklar likur til,
að þú hittir hana á hinum bænum,
og þegar þú kemur þangað verð-
uröu orðinn annar maður. Og ég
lét mig líöa af stað inn þjóðveginn
líkt og hálf-óafvitandi, eins og ég
hleypti fram hjá mér blindandi
bæði tíma og rúmi og öllu því, sem
gerzt hafði bæði í timanum og
rúminu. Leit aðeins nokkrum sinn
um um öxl, þar til bærinn var eilífð
lega horfinn fyrir næsta leiti. Þessi
andvaka augu höfðu þá horft ár-
angurslaust eftir elskhuga sinum
daga og nætur I fimmtán þjáningar
fullar vikur. Svo lulctist þessi heill
andi útsýn saman. Og það var eins
og ekkert værl hinum megin viö
leitið."
Og hann gekk einnig fram hjá
siðasta bænum, þar sem hugsazt
gat, að elskan hans dveldist og hélt
áfram einmanalegri göngu sinni tii
Reykjavíkur.
Slikur er söguþráður Islenzks að
als. En þrátt fyrir þessa ömurlegu
megindrættl er bókin langt frá þvl
aö vera eitthvert gráthljóð. Þvert
á móti er hún glaöværöin sjálf. Um
bók sina segir Þórbergur, aö hún
sé fyrsta tilraun í islenzkum bók-
menntum til að lýsa sumt'.Oarmönn
um „eins og þeir eru eða hafa
komið höíundi fyrir sjónir": Mann-
lýsingar bókarinnar eru i samræmi
við þessa yfirlýsingu. Þær eru ákaf
lega nákvæmar, raunsæjar, hrein-
skilnar og Jafnvel miskunnarlaus-
ar. Þeir, sem til þekkja, segja aö
manneskjurnar séu þar lifandi
komnar og víst er um það, aö þær
eru mjög skýrar og lifandi, alveg
eins og það fólk, sem við hittum
i raunveruleikanum. Allar persón-
ur bókarinnar, jafnt þær sem mest
koma viö sögu, sem hinna er aö
litlu er getið (t.d. Jón Andrésson)
tala meö sinu sérstaka tungutaki
og bera með sér skýrt afmarkaö
látæöi. Bókin bragar af þessum
mannlýsingum. Má þar til að
mynda nefna hina iburöarmiklu og
skrautiegu lýsingu Tryggva Svörf
uðar, óhamingjusamasta elskhuga
heimsins, hina lýrisku lýsingu
Stefáns frá Hvítadal, sem yfir hvil
ir þó stundum dálitill dapurleiki,
hina tragi-komisku lýsingu spekú-
lantsins mikla Páls Borgfjörðs og
hina átakanlegu og harmrænu lýs
ingu Stefáns frá Steinstöðum. Og
merkileg er hin miskunnarlausa
lýsing á Sveini skálda, sem auk
þess að vera ágæt persónulýsing,
er málandi dæmi um hugsunarhátt
og lifsviðhorf þeirra ungu skálda,
er bókin hermir frá.
Um Svein segir Þórbergur þetta
meðal annars: Sveinn tignaði og tii
bað heillandi unað einhverra dular
fullra heima. Það voru hvorki hug
heimar guðspekinnar, ekki heldur
sumarland spíritista né himnaríki
kiijkjunnar. Það voru ósýnilegar
veraldir, sem engin rökræn hugsun
engin rannsakandi skynsemi, eng
in undirstöðulaus hjátrú hefðu get
að tekið upp I hugmyndasöfn sín.
Hann þráði ástir. dularfullra meyja,
sem aldrei höfðu flekkað lif sitt
með samneyti við mannlegar verur,
aldrei fætt mannkyninu endurlausn
ara, aldrei lyft fortjaldi leyndar-
dómanna iklæddar útfrymi miöils,
aldrei opinberazt sem leiftrandi
guðmenni niður til þeirra, sem
reikuðu villir vegar I myrkrum
þjáninganna. Heimar Sveins máttu
ekki vera staðfastir á neinu breidd-
ar- eða lengdarstigi í viðáttum al-
heimsins. Og hann heföi varla getað
hent neitt hrapallegra á þessum ár-
um en að meyjar hans fengju fast
land undir fótum á einhverju plani
tilverunnar, sem fært hefði veriö
að stýra til eftir leiðarstejni eða
áttavísan siglingafróðra heimsvitr
inga. Með þvl hefði verið hugsan-
legt að þetta gæti einhvern tlma 1
eilifðinni veitt þrá hans íullnæg-
ingu. En hvers viröi væri þá lifiö?
Ef þetta veitti þránni fuilnæg-
ingu, þá yrði það hversdagslegt,
óskáldlegt, órómantiskt. Dulrænu
heimanna mátti umfram alit ekki
afhjúpa. Þránni máttl ekki íull-
nægja. Þjáninguna mátti ekki
lækna.
. . . Þaö væri sannarlega rangt
mat á samtíð Sveins að brenni-
merkja hann einan með því sálar-
ástandl, sem setti meginsvipinn á
kveðskap hans. Það var einmitt lífs
tónn þessara tíma, að ungir menn
gengju með sundurflakandi hjarta
af ólæknandi heimshryggð. Þelr
áttu ekki að koma auga á neinn
skynsamlegan tilgang í lifinu. Þeir
áttu ekki að finna neina huggun i
andstreyminu. Og umfram allt áttu
þeir ekki að hafa neina von við aö-
komu dauðans. Ef hinn óskiljan-
legi táradalur lagöi þeim ekki nægi
legan foröa af hryggðarefnum upp
I hendurnar tóku þeir hreinlega til-
sinna ráöa og skópu sér sjálfir
heim, fullan af ósigrandi þjáning-
um. Það var fallegt að þjást. Það
var fínna að ganga með samanbit-
inn heimshryggðarsvip á andlitinu
en að gapa af lifsgleði. Hryggð og
bölsýni báru vitni um djúpt sálar-
lif, miklar gáfur, umhyggju fyrir
velferö mannanna. Og það var
svipuð nautn í þjáningunni og að
standa yfir naoldum framliðins vin
ar síns, sem maður var sannfærð
ur um, að lifði ekki eftir dauðann
— skildi aðeins eftir nokkrar hug-
ljúfar minningar i ljósastiku heim
ilisins. Glaðlyndi var þar á móti
heimskulegt. Það vitnaði um sljóar
tilfinningar og grunnfært hugar-
far. Það sýndi léttúö, skort á á-
/byrgðartilfinningu og þykkskinn-
ungshátt I garð hinna fíngerðu eðl
isþátta lifsins. Hundarnir voru
glaðiyndir. Sókrates þjáðist. Allir
miklir menn höfðu þjáöst óskap-
lega. Dante píndist alla ævi út a£
stúlku, sem hann sá eitt sinn
bregða fyrir á flölförnu stræti. —
Nietzsohe varð geðveikur af þvi að
hugsa um velíerð mannkynsins. Jón
as Hallgrimsson var þrúgaður af
ævilangri lifssorg, vegna þess að
grimmar nornir meinuöu honum aö
njóta elskunnar sinhar. Kristján
Jónsson drakk sig I hel, af því að
hann fann aldrei tilgang lífsins.
Þetta voru allt yndislegir menn,
gáfuðustu snillingar heimsins. Os.
þeir voru fyrirmyndin, sem flest
uppvaxandi sénl kepptust viö að
líkjast á fyrstu fimmtán árum ald-
arinnar."
Meginþráður bókarinnar er and-
stæðan milli draums og veruleika.
Annars vegar háleitar hugsjónir,
stórkostleg snilli, draumar um
frægö og frama, mikilfenglegir at-
burðir og guð. Hins vegar grófur
veruleiki, óframúrráðanleg fátækt,
fjandsamlegt umhverfi, grútur og
slor. Það er hin mikla lifsblekking,
sem vlllir um fyrir leikendunum I
þessu skoplega drama. Þeir setja
sér stórfengleg takmörk, sem þeir
eru alls engir menn til að gera að
veruleika, að sumu leyti kannski
vegna ytri kringumstæðna. Þaö eru
einmitt andstæðumar milli hug-
sjóna söguhetjanna og hins rauna
lega og skítuga veruleika, sem ger
ir bókina svo spaugilega aflestrar.
Inn í meginfrásögn sina fellir
Þórbergur heila þætti um einkenni
ega menn og furðuleg örlög þeirra.
Þetta er að vísu nokkur galli á
formi bókarinnar, gerir hana eilitið
langdregna og þreytandi á köflum,
en þessi útúrdúrar eru eigi að sið
ur oft mjög skemmtilegir. Það má
nefna þættina um Jón Strandfjeld
og hinn frumlega snilling Sólón i
Slunkariki, en þar stælir Þórbergur
grátbroslega hinn menningarvita-
lega stíl bókmenntagagnrýnenda.
En það er fyrst og fremst Þór-
bergur sjálfur sem er aöalséní bók
arinnar. Hann lýsir sjálfum sér við
alls konar kringumstæður á frá-
bærlega hreinskilinn og allt að því
ótuktarlegan hátt. Hann dregur
upp átakanlegar myndir af ólán-
semi sinni i ástum, þegar hann eng
ist sundur og saman af ólæknandi
ástarsárum og finnur engan til-
gang lengur i þessum örvæntingar
fulla heimi. Hann gerir napurt gys
að héimsku sinni og mistökum í
fálmandi tilraunum viö aO vinna
hylli hinnar ungu meyjar, en kem-
ur auövitaö út úr þvi sem brjóstum
kennanlegur einfeldningur og fifl.
Hann dregur sjálfan sig sundur og
saman i háði í viöleitni sinni til
aO öOlast vizkuna i kaflanum Reyk
ingar og þegar þeir skáldið írá
Hvitadal og hann ræöa saman um
leyndardóma ástarinnar afhjúpar
hann sig sem fádæma aula og aum
ingja meO þunga glataOra tækitæra
á heröunum. En annaö veifiO er
hann upplýstur a£ ljósti spekinn-
ar og al vörum hans streymir foss
andi mælska eins og þegar hann
rökræöir viO Kristínu á Fjaröar-
horni um guð og syndina. Hann á
það lika til að vera kjaftfor og ó-
fyrirleitinn og salla náungann nið-
ur með glóruiausum skömmum. Á
þvi fengu þeir félagar Þorleifur og
Gunnar áþreifanlega að kenna þeg
Framh. á bls. 14
Offl er 'gaman að skoða
'gamlar myndiir og er þá
skemmst að minraaist sýn
ingar á göml'um Ijósmyndium
í BogasalTLum si: wetur, sem
möngum varð <ti!l mdikiiU-
ar ánægju og Ænóðlei'ks og
skildi' eftiir i ihugum m'anna
'göimui og aniiiains glötiuð
augnabliik leins og /tit dæmis
talæjiandi stelpumar S bagga-
gátinu, siem urðu „með
á myndinni", þetgar aðal-
myndaefinið ihefur iþó iáklieiga
verið böfðingjaimin, sem
stóðu íyrir Ænamiam (það eða
stúikan, sem stóð státin og
stolt á dönsikum kjól með
krikketkylfuma um öxl í
ihópi annairna iliei'kÆéilaga sinna
þjá.m. annanrar sfiúllkiu á ís-
llenzkum ibúningi. (Biinniig má
neifna vilrðulega fllæ'knisfjöl-
skyldu við 'kafifidryikikju
í vel búnum ihúsaikynn'um sín
'Um, ekki Sizt ihvað (Ljósaistæði
snienti.
Flesfcum fi'nnist akkur garh
an áð slkoða görnul fjöl-
skyldualtoúm, þar sem fior
eldnar, afar, ömmiur og lamg-
afiar og langömmur bdasa við
einis og þau liirtu -<út S blóma
lí'fisiins — iþar tókst fljósmynd
urunum að snúa ögn á
óstöðvandi stnaum tíimans.
Fyrir tæpum tu'ttiugu ánum
var ég að skoða igamaitl al-
búm og naíkst þaæ á fliitla fljós-
mynd, iþá líklega um 30 ána
gamla og ihef eltki getað
gLeymt henmi sliðan, ein-
hverra (hluita veigna. ‘Á þess-
ari mynd voru þrjár ungaæ
stúíikur, sem ég welt engin
deiii á. (Þær stóðu (þama í
skúrdyrun'um vdð iítiö timb-
urhús, afldar Ihnosandiii og bún
ar sflnu bezfca sikartii, ýmiist
bol- eða peysuföitum. A;uð-
sjáanlega var jþað sunnudags
sói, sam lýsiti1 upp (kvisfciina
og samsikeytin á sikúrveggn-
um og (kastaði skýnum slcuigga
af naigflanum flivar á íiékk
væn ýsuspyrða. Ósköp var
veðrið gott Iþama í Ihiýjum
ihúsikróknum og óslköp var
bros þeiraa gflaitt. flMér fannst
ég heyra pilsaþyt og piku-
skræki og fiinna svdðalýiktina
atf pappímum, sem krullu-
járnið var prófiað á áður en
kruliaðar voru bylgjumar og
lökkarnir við eyrun fyr-
ir myndaitökuna. (Það var
nefniliega engiinn (hversdags-
viðburður að láta rtaika af sér
mynd i iþá daga — og elkki
áttu allir myndavél eins og
iþessi ikunnin'gi stúliknianna
(að mér tfannst), sem ikom í
heimsókn þennan sóllbjarta
sunnudag og .bauðst til að
taka af iþeim mynd. Og hon-
um .tðkst að höndlá gflleðilegt
augnabli'k úr fliífiii þessara
'kvenna, sem lausflega reiflm-
að ættu nú að vera um sjö-
fcugt, ef þaar litfa.
Einna minnisstæðust gam-
aflfla mynda er mér mynd
Jónis Heligasonar, biskups,
sem ég sá á sýninigu gam-
aflfla iR’eykjavík unmy nda í
Bogasalllnum tfyrir 7—8 árum
síðan. — Jón muin haifia máli-
að myndúr s.ínar fflestar í
heiimildairsikyni og til að varð
veita mdnniinigu igamaflflá bygg
inga. En sannast að segja
man ég ekki aflýeg tfiá bvaða
stað mynd þessi er, flwont
bl'ómskrýdd ur völfliurinn
fremst á myndimni er ttin-
Skiki í iPingholtunium eða
Austurvöllur sjáiltfur. Aðal-
aflriðið fannst mér vera kon-
an, sem gekk eftir þessum
bl'ómislcrýdda vielflii með ung-
bam á handleggnum og ann-
að nio'kkuð eldra 'geíkik á efit-
ir henni!. Og sem hún gekk
þamia lí sunnudagsflcynrð,
fiannst mér hún vera sam-
nefnaxd allra Iþeirra kvenria,
sem fiyrr og síðaæ hafia reynt
að velta sér og bömum sim-
um tilbreytingu firá hvers-
dagsleikanum með Iþvi að
fara með iþau á gras og sýna
þeim blóm og gróður.
Og harla glöð varð ég s.l.
surnar, iþegar ég gelck með
dóttur minmi upp ‘í Árbæ og
við tfengum okkur hressángu
í Difllon'shúsii efitir að hafa
Skoðað öll 'gömlu húsin.
Myndin afi lconunnfl! á blóma-
vellli'num með it>ömin sín,
hélck emmitt yfiiir iboirðinu,
■sem vflð 'settumst við. Og
sama djúpa sumaríkynrð-
in, sem Jóni 'bisikuipi tókst að
ná úr pensli' sflnum, hvdldii
yfi'r ihenmi.
Kannski ihjálpa gömlu hús
in á iBernlhöftstorfunni olck-
ur itö að höndflla eiinsflöllcu
sdnnium ofiurlítdhn andblæ af
'þessard löngu liðnu 'kyrrð úr
ihorfinum miðbæ (Fteykjavík-
ur tf ái Iþau að sfcamda.
Anna flVíaría Þórisdóttir.