Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.1973, Blaðsíða 10

Sigurður Guðjónsson
Höfuðrít Þórbergs
Þórðarsonar
3. og síðasti hluti
íslenzkvr
aóall
lýstí frá þessum verkum
hans er hin sterka hlið Lég-
ens. Annars vegar er hin
mi'kla hugsun listamannSihs,
hins vegar skymj unin — tákn-
mál h-ans á mótsögn við hinn
hráa, sterka litekraft.
Léger hafði ástrtðuíulla löng
un tii að vita alit um lífið og
tilveruna á þeim timum, er
hann lifði. Vélarnar heilluðu
hann og hann var óþreytandi
að ganga um stórborgirnar.
Alla sina ævi haifði hann löng
un 9veitastráksins til að skoða
sig um í heimsborginni. Hann
eiskaði búðir og markaðstorg
og lýsti aif miklum fjáigleik,
þegar hann eitt sitt var í Boule
vard de Sébastopol, sem er í
einu af fegurstu hverfum París
ar og starði heillaður á „hin-
ar dýrðlegu lyfjabúðir og
hroissakjötsbúðirnar í Rue de
la Roquette, þarna var líka
mitt í öllu saman gamaldags
búð frá 1880 oig þá lá við að
maður táraðist að skynja
þarna gamla tímann dnnan um
skuggana af kjötleggjum mat-
vörubúðanna. „Hann gat sfcaðið
tímunum saman og virt fyrir
sér mann i búðargilugga, sem
var að hagræða karlmannavest
um í glugganum. „1 hvert sinn,
sem búðarmaðurinn birtist i
glugganum með nýtt vesti var
hægt að lesa út úr andiitinu á
honum alvöruna og ábyrgðina,
sem var fólgin í því að fram-
kvæma þetta verk. Hann hag-
ræddi vestunum af geysilegri
umhyggju og varifærni og tók
aldrei eftir, að við vorum að
'horfa á hann. Það var eins og
framtdð heimsins fælist í,
hvernig þessum vestum væri
sti'llt út í giuggiann."
Árið 1940 var Léger yfir sig
hrifinn af neonljósiunum 5 New
Yorkborg. „Þú stendur og tai-
ar við mann í borginni' og allt
í eiinu verður ihann ibilár i 'fram-
an. Síðan 'Sikiptir amdlitið um lit
og verður guit eða raiutt.“
Léger dáðist að hinum til-
■búna' varningi mannsins. Hon-
um fannst fáir htutir jafnast að
fegurð á við bilinn, flugvélina
eða landbúnaðarvélina. Þroska
ferill hans sem listamanns náði
hápunkti sínum í skotgröfun-
um í Verdun í fyrri heims-
styrjöldinni. „Ég var djúpt
snortinn, þegar byssurnar
glóðu í sóliskininu", sagði hann
seinna, ,,af töframætti ijó'ssins
á hvitan máiminn. Þetta hafði
dýpri áhrif á þroskaferil minn
seim listamanns helídur en lista-
verlk ailra safna heimsins."
Hann leit á framieiðslu
nútímans sem liistræn verk.
Og hann spurði sjáilfian sig
þesis, ihvernig hann gæti
fegrað hinn rennislétta, siterk-
legá flöt nútímavélarinnar.
Var nökkur þörf á listamann
inum rneir ? „Að gena hlntina út
í yztu æsar, og ef framleidd
vafa væri fogur og iistlega
gerð væri engin ástæða fyrir
okkur að vera til. Þetta er al
veg nýtt sjónarmið, sem þann-
ig skapast. Við erum í raun og
veru að keppa við iðnaðinn í
framleiðslu fagurra vara.“
Og hverju gat listamaðurinn
svarað slíkri áskorun? Hvern-
ig gatt hann fegrað og útmál-
að hina köldu og sólgljáandi
byssu við Verdun? Já, hvern-
ig! Léger gerði það með því
að fá lánaða hl'uti frá vélaöld-
•ilnni. Hann helgaðii Sig tækni
inútím'aborga og notiaði allt það,
sem hreif hann, — form,
málma, skugga, — og endur-
mat þetta síðan alit aftur, til
að geta skapað það aftur í
sinni listrænu myind, ti:l að
dýpka áhrlf þess á oikkur.
Og á þennan hátt tókst Lég-
er að búa tii eitthvað nýtt.
Hann hóf að keppa við véla-
menninguna og vann i þeirri
keppni. Það var eitthvað þrótt-
og kj'airtomikið og jafhfframt
barnalegt í andsvörum hans
v:ð iðnaðarþjóðfélagi núfcímans.
Fyrir Léger var listin einung-
is einhvers virði, ef hún hélt
velli við hliðina á lestinni og
bílnum. Honum fannst það ai-
veg tiigangsdaust að mála
myndir sem svo væri dreift
um heimili miðstéttarfólks eins
og blómsturpottum; myndir,
sem yrðu alveg liitlausar, þeg-
ar þeim væri stillt upp með
tæknihlutum nútímans. Hann
var alltaf á höttiunum eftir
veggjum, þar sem hann gæti
sýnt sínar stóru, fagnandi lita-
saimsetningar og þótt hann alla
tið væri sósíalisti og trúleys-
ingi skreytti hann kirkju í
Audineourt við raetur Jurahæð
anna. Þar fékk hann nefnilega
loks tækifæri til að mála stóra
fleti alveg eftir sínu háþróaða
og Jistræna stílbragði.
'Þeir trúðu á það, sem Léger
árið 1924 toalliaði heilbrigt þjóð-
félag, þar sem fólto iifði eðli-
legu lífi mitt í fegurð heims-
ins. „Þefta er einfaldlega það,
sem við stefnium að,“ skrifaði
hann. „Það má alveg eins taka
þetta sem trúarbrögð. Mér
finnst þetta vera mjög gott og
nytaamt."
Draumurinn var ýmisum ann
mörkum háður. Og Léger lifði
nög'U iengi tál að sjá þetta
draumaland sitt verða að engu.
Hann hélt því staðfastlega
fram, að skipulagsleysi bæj-
anna myndi sm'átt og smátt
verða að fiuKlkominni bæjar-
mynd, að auglýsingaskilti nú-
tímans myndu þjóna fegurðar-
hugsjóninn'i einni.
Og enn meiri vonbrigði biðu
Légers. Þegar hann barðist 5
vtigliniunni í fynri heimsstyrjöld
inni kynntist hann hinum
venjulega, óbreytta borgara.
Hann var alla ævi síðan aðdá-
andi þessa góða, glaðlynda
íólks, sem var gætt meðfæddri
ábyrgðartMfinningu. En því
mJð'ur þótti vertoaíólltoinu, sem
í augum Légers var tákn afls
ílnis í iandinu, etokert til
um myndir hans. 1 raun og
veru mistótost honum mjög þeg
ar hann vildi láta fólk skilja,
hvað hann meinti með verkum
Sínum. Hvorki venjulegir lisita
aðdáendur oig igagnrýnendur
tounnu að meta hin karimann
legu og hetjulegu veito hans
frekar en vertoafólkið. Hann
hafði aidrei vertð metilnn t’ii
fulils, þegar hann dó 1956. Árið
1936 og 1937 hélt hann nokkra
fyririestra fyrtr ve'rtoafóCk um
stöðu listamannsins í samffélag-
inu. Hann fann að það andaði
köldu á móti sér. Fólkið hugs-
aði: „'Þú vlnn'ur fyrir þá ritou.
Þú hefur e-nga samúð með
otokur.“
Til að skýra, hvað hann
meinti kom Léger á fót um
ræðuihópum i verkismiðijum og
náimum. „Það komu um þaö bii
100 manns. En enginn einast:
þéirra var verkamaður, þetta
voru allt menntaðir véltækni-
menn.“ Seint á þriðja tug ald
arinnar fór hann þess á leit við
listasafnin að þau væru opin
á kvöldin. Verkafólkið fór að
skoða Louvre safnið, en aðeins
í einum tilgangi, að skoða
Monu Lisu. „Hún var stjarn-
an,“ skrifaði Léger síðar með
mikilli fyrirlitningu, „alveg
eins og fölkið væri að fara í
bíó.“
Ástandið í sósíalllstalönd-
unum var jafnvel enn verra
þar sem ifólki var kennt og
skipað, hvað væri list. „Gæði,“
skrifaði Léger, „er ektoert at-
riði í þeirra augum.“ Léger bar
herflaggið, en hersveitina vant
aði. Hann vissi ekki, hvert
hann gæti snúið sér til að bæta
á'standið. Ein uppástunga hans
var að mála verksmiðjurnar
svo „veflikaffólkiniu fyndist það
vera hreinna og einhver hugs-
aði ium það“. Og hann hamr-
aði aMtatf á því, að verkafólto
ætti rétt á imeiri frítíma svo
það h'efði tækiffæri til að læra
að þekkj'a nútíma liist: „Verið
þolinmóð. Þið miunuð verða að-
stoðuð 'Og yikkur mun verða vís
uð leið.“
En hugmyndir hans fengu
'lltfc áheyrn. Léger VMidi mennta
fólkið; hann skildi etoki, að
toröfur þe rra voru annars eðl'is.
Mynddist var ekki tetoin alvar-
lega í röðum verkamanna.
Léger var hin stoáildlega
vizkugyðja þjóðfédags, sem
ekki var mótað ennþá. Hjarta-
hlýr, eins og hann var og fuiLl-
ur trúnaðartausts og bjart-
sýni á imannveruna gat hann
ekki skilið og trúað, að heimur
inn var ekki eins og hann skóp
bann á imáliarastriganium sín-
um. En trúim á fuikominun ver
aíd'ari'nnar gaf verkum hans
mannlega'n styrkleika og kraft.
HaustiO 1937 bað ríkisútvarpiö
Þórberg a8 flytja erindi i útvarpiO
I tilefni af fimmtugsafmæli Stef-
áns frá Hvitadal. Þórbergur flutti
tvo fyrlrlestra og fjölluðu þelr um
líf skáldsins i slldinni á Akureyri
1912 ásamt þeim höfuðsnillingum
Tryggva Svörfuöi, Sveini skálda og
Þórbergi. Fólki líkuSu erindin vel
og Þórbergur fékk hrós fyrir. Þetta
voru tildrögin aS Islenzkum aSli er
Út kom 1938.
Islenzkur aðall er ástarsaga og
greinir írá hjartaskerandi hringsóli
Þórbergs kringum „elskuna" sína.
Velurinn áöur haföi hann oröið ást
fanginn af stúlku norðan úr Hrúta-
firði, sem bjó i sama húsi og hann.
Hann ætlaðí að sýna hennl Sírius
út um gluggann og láta „eitthvað
gerast“.
En það gerðist aldrei neitt. Allar
fyrirætlanir fengu endi I tvistíg-
andi aðgeröaleysi. Og um vorið fór
hún heim til sín. Eftir það leið Þór
bergi sem „sjálfsmorSingja í yztu
myrkrum". Hann fann engan frið.
Hann æddi hvildarlaust um skjól-
laus holt og nakta mela og reikaði
um krókótta stiga, götur og torg.
En fyrir undarlega heppni tókst
honum að koma sér í vegavinnu og
þaö einmitt norður I Hrútafjörö.
Og fullur af bjartsýnum fyrirheit-
um um aö nú skuli eitthvað gerast
þrammar hann á vit elskunnar sinn
ar. En allt íer eins og áður. Kjark-
urinn bllar alltaf þegar á herðir.
Þórbergur steypir sér á sundurtæt
andi fylliri og flýr loks þetta hel
viti uppburöarleyslsins og fer 1 slld
ó Siglufjörð og Akureyri. Þar hrær
ist hann 1 lýriskri stemmninga-
vlmu með félögum sinum, skáldum
og llfsspekingum. Þeir eru á þind
arlausum þönum eftir æsilegu lifi,
yfirþyrmandi sniliigáfu, frumleg-
um mannþersónum og steypa sér
við og við á stórkostleg íylliri og
slást þá upp á heiður skáldlegrar
andagiftar. En þetta vlllta og ólma
lif tekur brátt enda eins og dagur