Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.1973, Blaðsíða 2

Gylfi Þ. Gíslason
Viðfangsefni
mannsins eru fleiri en þau
sem vísindin f ást við
______________ í
Ræða á kvöldfundi bræðafélags
Dómkirkjunnar í Reykjavík um stjórn
mál og trúmál á skírdag, 19. apríl
1973.
1 einu aí meistaraverlkum iheimsbókmennt-
anna, skáldsögu Etostojeískís mm Karamasofbræð-
unna, er frásögn, sem mig ian'gar 'tii 'þess að mintna á,
frásqgnin lum Krist 5 Seviljiu.
Saigan gerist um það bil 1500 ánum eftir Krists burð.
1 sólskinsbænum Sevilju á Spáni 'höfðu hundruð trú-
vállinga verið ibnenndir á ,báli á einum degi1, að skip-
un kardinálans, guði til dýrðar. En daginn eítir 'kom
Hann, 'í kynrð og i sömu mymd og áður, þegar bann
gekk um á jörðunni fyrir fimmtán hundruð árum.
Allir þekktu bajnn, og Óviðráðamlegt affl dró menrn að
homuim. Hamn gekk þögull imman um rnannþröngina,
með hægu óg ðlýsamflega unaðsiegu brosi. Hamm lyfti
höndum og igerði kraiftavertk.
Kardiinálinm, sem var æðsiti dómari tamdsins i trú-
málasökum, sá, hvað fram fór. Hamm sikipaði varð-
sveit sinni að taka ihann höndum og færa hann 5
famiga'hvelfimgu. Þamigað kom kardímálinm eimm til fumd
ar við fangann. Og karclímáiinm sagði:
Hvers vegma ertu komimm? [Þú ent Ikomimm til að
tmufla starf okkar og ,tefja fyrir O'kkur. Hver sem þú
ert, hvort sem þú eit hann sjálfur eða aðeirns mynd
hams eða skuggi, þá dæmi ég þig til dauða sem arg-
astam allra trúviUinga. Og sama fólkið, sem S igasr
kyssti spor þEim, mun á momgun, eftir skipun mimni,
hlaupa 'til og itemdra bállköst þimm.
Panginn þegir, en kardiínállinm hed'dur 'áfram:
Sá vitri, váilegi og voldugi andi, sem talaði ítil þím
i eyðimörkimni, hann lagði fyrir iþi'g iþrjár spuminig-
■ar. 'Þú vísaðir honúm frá þér. En ég segi þér: Ef
mókkru sinni hefur á þessari jörð gerzt undur, þá
var það á iþeim degi. Mundu allir jarðarinmar vitæ-
ingar, alliir þefr rnenn, sem jörðin á mesta tii meðal
veraldlegra höfðingja og kinkjuhöfðingja, meðial vís-
indamamna, heimspekimga og skálda, igeta sett ffram
þrjár 'spuimingar, sem sýni framtliðarsögu affls mamn-
kyns?
Gættu að fyrstu spumimigumni. Þú gengur út meðal
manmamna afflslaus, en með óákveðin loforð um 'frelsi,
sem þeir í eimfeldni simni haffa ekki hæfileika til að
ski'lja. En gerðu steinana i eyðimötlkinmi að brauði, og
þá þyrpast mennimir krimgum þig, þakklátir
og hiýðnir. En þú vffldir ekki svipta memmina frjáls-
ræðnu. Þú hafnaðir boðnu. Þú svaraðiæ homum, að
mennirnir lifðu ekki af eimu saman brauði. En veiztu
það, að einmitt í nafmi þessa jaæðneska brauðs mum
jarðandinn rísa á móti þér, berjast á móti þér og
sigra 'þtg. Memn munu risa -gegm þér og 'segja: „Getfðu
Okkur fyrst brauð, og heimtaðu svo a'f ókkur dyggð-
ug't liifermi.“ En við munum stiffla humgur mammamma,
og við munum telja þeim trú um, að það sé igert lí þómu
nafni. Ef þú hefðir fallizt á að hreyta steinunum í
brauð, þá hefðir þú leyst mamnkynið frá þessairi ei-
lífu amdlegu meyð og leyst úr þeinri spurmimgu, sem
er mikilvægust allra: „Hverjum eigum vér að lúta?“
En þú s'kirrðist við að taka lí hönd þér eima merkið,
sem afflir mumdu hafa skipað sér undir: Brauð, jarð-
neskt brauð. Þú forsmáðir það vegna firelsisins og
hims himneska brauðs.
Hinn vitri og ægilegi andi fór llíka með þig upp á
m'usteristurninn og sagðá þér, að þú sikyldir steypa
þér niður af honum til þess að fá vissu um, að þú
©
værir Guðs sonur. En þú viisaðir freistaramum frá
þér. Auðvitað vissir þú, að með þvií að stó'ga eitt eim-
asta Skref hefðirðu freistað Guðs og misst trú þirna á
ihonum. En hvernig gaf þér tiil huigar (komið, að menm-
imnir stæðust slíka freistimigu? Þeir igeta lekki, á úr-
slitasfcundum lífs siims, iþegar svama skal ægilegustu
og kvalafyMstu ráðgátum sáilarinmar, staðið eimir, án
annarrar stoðar em hins frjálsa vilja og vals. Það
hefði lýst rneiri ást, að hafa kiröfumar vægari og
gera byrðar mamnanma 'léttari. Það er rétt, að þú
getur bent á fáa útvalda, seim hafa lilfiað samkvæmt
dæmi 'þinu. Em allur ótaldi aragrúimm? Á sá ótelj-
andi skari sök á þvli, að hamn megmar ekki að stand-
aöt það, sem aðeirns iþeir s'terkiustu fá staðizt ? Eða
ertu kominn .tiil jarðarimnar aðein’s vegna
'himna útvöldu? Við boðum og kennum, að það Sé ekki
ihjamtams firjálsa val, sem allt sé komið umdir, og ekki
heldur kærleikurimm, en aftur á móti leyndardómur-
inm, og að þessum leymdardíómi Skuli menm túta í
blindni, jafnvel þótt það stri’ði gegm samvizku iþeirra.
Memmimir eru ánægðir yfir þvf, að þeiirra sé aftur
gæt't sem hjarðar. Var það ekki af á'st til mammanma,
að við, sem þekktum eðli þeirra, þoldum þeim, að
þeir symdguðu, eff það aðeins var igert með vitund
okikar?
Átta humdruð ár eru nú liðim síðan við fengum
og þágum þær igjafir af honum, sem þú vísaðir frá
þér, — það Síðasta, isem hann ‘bauð 'þér, þegar hann
sýndi þér af fjallimu öll riki veraldar. Hanm gaí okk-
ur Róm oig sverð keisaramna. Við þágum gjöfina og
lé'turn ‘það boð út ganga, að við værum einu rétitmætu
dmóttinar þessa heims. Þér var sjállfum Iboðið sverð
keisaranna. Hvers vegma þáðir þú Iþað ekki? Ef þú
hefðir þékkzt það, þá hefðir þú fuUkommað aMt og
gefið mönmumum það, sem þeir þirá á jörðummi! Þamm,
sem heir eiga að lúta og hafa selt samvizku sima.
Margir mi'klir menn 'hafa lifað á jörðunmi, eigmazt
mikla sögu og mi'kil völd. En þvi hærra, sem þeir
komust, þess óhamiinigjusamari hafa iþeir verið, af því
að á tindi vaidanna hefir þráin hjá 'þeim orðið mi'klu
steækari en hjá öðrum eftir þvii að koma öllum heiims-
ins einstaklimgum í eima heild. Ef þú hefðir þegið
sverð og purpurafcápu drottinarams, þá hefðir þú Stofm
að veraldarmíkið og gefið heimin'um frið. Við tókum
á móti þessu sverði og purpunakápunni. Við sönn-
um mönnunum, að þeir verði fyrst 5 sanmlleika frjáls-
ir, þegar þeir leggja afflt 'í okkar hendur og gefa sig á
ókkar vald. Frei'si samvizikummar og Skymsemimnar,
hinar flrjá'lsu fiilifimmimgar og frjálsu Vísindi, mumu
að lokum leiða þá inm 3 slika ranghala og afkima
og setja þá andspænis svo órjöfamdi myrkri, svo
hræðilegum undrum og óleysanlegum ieymdardóm-
um, að þeir veiku og óhamimigjusömiu munu koma
skrlíðandi að fötum okkar. Og íþá mumiuim við gefa
imömmumum þá röiegu og kröfuvægu hamimgju, sem
hætfir þeim, sem eru veikiir og Mitffllþægiir.
Því er spáð, að þú komir aftur og sigrir á ný.
En þá kemur þú með þima utvöldu, þtima mikiu og
dýriegu herskara. Em komir iþú, þá imimim við segja
við þig, að Iþínir fylgismenm hafi aðeims freisað sj'áSLfa
si'g, en við höfum af tiur á móti 'frelsað f jöldamm. Næsta
morgum mumtu sjá, hvernig þessi hlýðna hjörð kem-
ur eftir skipun iminni til þess að hlaða þér báílköst.
Þú ert komimn fil þess að himdma ofckur í stahfi okk-
ar. Á mongun læt ég 'kasta þér á báilið. Dixfi. Ég hefi
talað.
Hvers vegna segi ég ykkur þessa sögu? Það er
ekki vegma þess, að húm heyrir tii miklum bókmenmt-
um. Til þess að njöta listgiidi's hemnar verður að lesa
söguna sjálfa. Ég segi hama vegrna hirns, að húm fjaEar
um megimvanda manms og mammlíifs. Mér 'fimmst ég
skilja orð kamdímálans, þekkja vamdaimálim, sem hanm
ræðir. En ég tfyigi homum ekki. Hamm á ekki ihug mimm
né hjarta.
Ef ég væri spurður, hvort ég væri trúhmeigður,
mumdi ég 'svara jáfamdi. Ef ég vœri spurður, hvens
vegna, mumdi óg svara, að 'lklega væri það amnams
vegar vegma þess, hvemig ég er igerðiur, og hins veg-
ar kynma af imammi, sem þó itaiaði aldrei við mig um
trúmál, séra Friðriki Friðrikssyni.
Faðir minn og séra Friðrik voru saman í Lærða
skðlanium hér í Reykjavik og við háskóTanáim í Kaup-
manmahöfn. Þeir urðu mágranmar og mámir vinir aiia
tiíð. Séra Friðrik var einrn þeimra, sem oftast fcom á
heimiii foreldra imimma. Hamn itiðk 'ástfóSbri við mig
baimiumlgam, og fóstursoniur hans, Adolf Guðmumds-
son, varð mánasti bermstouvimur minm. Það var sjálf-
saglt, að við værum d KFUM. Sumar eftir sumar dvöid
um við mað séna Friðrito í Kaildárseli og Vaitma-
'skógi, og oflt fárurn við li ferðalög mrneð homum. Hamm
hóif að toenma okkur latimu, börmum að aldri, og síðar
mikiu meira em 'læra þumfiti og kumma rtdl prófa.
Þegar ég fór u.tam til náms, urðu samfumdir sjald-
gæfari, og þegar óg kom heim, var hamm ffairmm til
Damimerkur og var þar istríðsárin. Þegar hajnm kom
aftiur, voru liðim um tiíiu ár, Iflrá þvl að SEumigamgur
ofckar hafði verið mikill. En það var eims og emiginm
tími hefði liðið. Hann var hiinn samii. Engimn þráður
hafði Slitnað.
Ég heyrði hamn aldrei taia um trú slina, nema úr
ræðustóli. Ég held, að ás'tæðam hafi verið sú, að hom-
um var trúin enm meira em hoðskapur. Hún
var hiluti af homum sjálfum. Hanm var ekki eitt, og
trú hans anmað. Hamm var svo Sátitiur við Guð simm,
að hanm hafði öðlazt svo örugga vissu um máð hams,
að fótifesta hans i Mfi og dauða var flufflkomim. Þegar
augað sLokknaði, varpaði það engum sikugga í
sSáffl hams. Þegar fótur fúmaði, dró það ekki úr gleði
hamis. Svo bjargfaSt var itiraust hans til Guðs síímS.
Þess vi'ldi ég óska, að mlín tirú gæti verið bmot af
þessu bjargi.
Mikið hefur verið rætt um trú og vísindi, mimma
um trú og Stjómmál. Það, sem ég hef lesið og heymt
um trú og vfisimdi, hetfur tflest verið fámýtt í mlínum
augum. Spurmingar um upprisu hóldsims log éiMft lif
hafa aldmei vafizt fyrir mér. Ég hiéf aldrei spurt þess-
aira spurninga og a'ldrei leitað eftir visimdalegu svari
við þeim. Ég hef heWur aldrei spurt, hvort níumda
hljómikviða Beethovems væri rétit eða iröng, réttlát
eða ranglát, með sama hætti og ég hefi velt fyrir
mér, hvort fræðikennimg væri rétt eða römg, stjóm-
máiaboðskapur rétitflá'tur eða ramigláitiur. 'Hiljómkviða
Beethovens er aí öðrum 'heimi en Ikemnimgar vísimda
eða boðskapur stjómmálla. En hún er etoki minma
virði fyrir þá sök. Húrn gétur göifgað og gflatit, þótit
hún sé hvorki sönn mé ösönm, góð mé ill. IHúm er
etoki a'f þeim heirnii, þar sem menm spyrja
slilkra spuminga. Vtísimda'memm leita sammLeikams. í
þeirri leit simni spyrja Iþeir hver anmam margra
spuirmimga, toomast að ré’titiu og römgu. Stjórmmála-
menm lelta rétfflætis 5 þjóðféllagsmáJlum, eða eiga að
gera. Þeir spyrja eimnig spurminga og gera ýmist vel
eða iLla. En sá, sem itrúir, spyr efcki aðra menn.
Spyrji hamn einhvers, þá spyr hann Guð sirnn og
sjálfam sig. Hann er etoki að fleita að þyí, sem er rétt
eða ramgt, réttlátt eða mamgflátt. Hanm er að leifta að
náð Guðs og Æriði í s'áll slina.
iFramlt. á Ibls. 12.