Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1972, Blaðsíða 9

min alls óverðug íhugunar, jafn
vel þótt þér væruð mér ekki
sammála.
Virðingarfyllst,
Yngvi Jóhannesson.
MR. YNGVI JOHANNESSON
REYKJAVIK, ICELAND
My deur Mr. Johannesson:
Your letter of July 15th Lt» one
of the most interestins: 1 have
received in these last years. Let
me fyrst express my conviction
that a stronjí and vivid consicious-
ness of moral values is predom-
inantly important for all human
beings — much more important
than anything: in the intellectual
field. The question whether tliis
important fields is to be called
relig:ious seems to me a purely
verhal one. 1 personally am ratlier
inclined to look on these matters
as something- independent from
any religrious form or belief.
It is furtlier undeniable tliat
most scientific people are treating:
conscience more or less \as a
stepciiild in their picture of the
world. Tliis is a kind of disease of
the profession and one should al-
ways be conscious of this weak-
ness.
Now I come to your emliarr-
assing question about tlie extens-
ion of consciousness. We know
consciousness as the essential
part of our eg:o and by analog:y as
tlie essential part of otlier eg:os.
Tlie poverty of our experience does
not show us more of it. We can
only guess and even tliis guessing:
does not have a clear meaning to
our tliought. There seems to be
no other attitude than humility
and modesty. The only thing I
ani feeling strongly about is: It
seems foolish to extend our person-
ality beyond our life in botli direc-
tions and we do not know what
consciousness means outside the
frame of personality.
Very sincerely yours,
Professor Albert Einstein.
Isl. þýðing á bréfi Einsteins:
XHE INSXITUTE FOH
ADVANCED STUDY
SCHOOU OF
MATHEMATICS,
PRINCETON,
NEW JERSEY,
13. september 1943.
Kæri lierra Jóhannesson:
Bréf yðar frá 15. jiilí er eitt
liið athyglisverðasta, sem ég
lief fengið á siðustu árum. Leyf
ið mér fyrst að láta í ljós þá
sannfæringu niína, að sterk og
skýr nieðvitund um siðferði-
leg verðmæti er sérstak-
lega kiríðandi fyrir allar mann-
legar verur — miklu meira áríð-
andi en nokkuð á vitsmunasvið
inu. Hvort kenna skal þetta
mikilvæga svið við trú, virðist
mér aðeins spurning um orð.
Éff persónuleg-a hallast fremur
að því, að þetta efni beri að
skoða sem óháð livers konar
átrúnaði eða trúarhugmyndum.
I>að er enn fremur óneitan-
legt, að flestir vísindamenn
meðhiindla samvizkuna að meira
eða minna leyti sem hornreku
i heimsmynd sinni. I>etta er
nokknrs lconar sjúkdómnr í
stétt vísindamanna, og maðnr
ætti alltaf að liafa þenn-
an veikleika í liuga.
I>á kem égr að hinni erfiðu
sþiirning'ii yðar um víðtækari
meðvitund (eða: útþenslu með
vitundarinnar ). Meðvitundina
þekkjum við sem kjarnann í
okkar eigin sjálfi, og með hlið-
stæðuályktun sem sjálfskjarna
annarra. Reynsla okkar er svo
fátækleg:, að hún sýnir okkur
ekki meira af því tagi. Við get-
um aðeins getið okkur til, og
jafnvel þær getgátur hafa ekki
ljósa meiningru i hugsun okkar.
Það virðlst ekki vera um aðra
afstöðu að ræíTa en auðmýkt og
hógværð. Það eina, sem ég lief
sterka tilfinningu um, er þetta:
Það virðist fávíslegt að teygja
úr persónuleika okkar út fyrir
þetta líf í báðar áttir, og við
vitum ekki hvað meðvitund
merlcir utan ramrna persónu-
leikans.
Yðar einlægur,
A. Einstein.
Reykjavík 1.12. 1943.
Prófessor Albert Einstein,
Princeton.
Kæri prófessor,
Ég þakka yður kærlega fyr-
ir bréf yðar frá 13. september.
Ég er yður al'gerlega sammála
um það, hve mi'kilvægt hið sið-
ferðilega svið er. Ég er líka
sannfærður um það, að andleg
heilsuvernd maninanna og þarf
ir mannfélagsins eru eðlilegur
og aiveg nægur grundvöll-
ur siðgæðisins, jafnvel þótt
vera megi, að það fái stuðning
til viðbótar eða enn háleitari
innblástur frá trúarbrögð-
unum.
Ef mér leyfist að halda
áfrarn hugsanaferli, sem vakn
aði við að lesa grein yðar í
„Nature“, þá niundi ég segja,
að kjarna trúarinnar mætti
lýsa sem „tilfinningu". Ef hún
kann stundum að virðast fávís-
leg frá sjónarmiði skynseminn-
ar, er þess að minnast, eins og
lögð er áherzla á í grein yð-
ar, að hún þarf ekki skynsem-
isgrundvöll; öllu fremur eru
það vísindin, sem eru grund-
völluð á eins konar trú. Eigi
að siður kann trúin að öðlast
nokkurn stuðning út frá skyn-
samlegum yfirvegunum. Þetta
hygg ég að aliir geti fallizt
á, svo langt sem það nær. Það
er þegar reyna skal að koma
orðum að innihaldi þessarar
tilfinningar, að ágreiningur
rís.
Ég verð að játa, að hjá mér
felur það í sér von um ein-
hvers konar ódauðleika. Þér
hafið sterka tilfinningu um að
það sé fiávíslegt að teygja úr
mannlegum persónuleika út fyr
ir þetta líf. Líkt er farið minni
tilfinningu um ósennileikann í
því, að andinn sé takmarkaður
við okkar örsmáa jarðlíf. Mér
finnst skynsamlegra að hugsa
sér hann sem grundvallarþátt i
tilverunni, enda þótt við vitum
ekki með hvaða svipmóti hann
er utan við ramma mannlegs
persónuleika. Ég fellst á, að
þetta megi kalia getgátur. En
fyrir utan það, sem þekkingar-
fræðin kynni að hafa til mál-
anna að leggja, virðist mér, að
hugmyndin fái heldur stuðning
út frá vissum fyrirbærum sem
sálarrannsóknir fjalla um,
enda þótt mér sé ljóst að túik-
un þeirra fyrirbæra er vanda-
söm.
Að vissu leyti hef ég
hið sama á tiifinningunni og
þér gagnvart útþenslu mann-
legs persónuleika. Okkar tím-
anlega persóna hefur sjálfsagt
aldrei áður verið til eins og
hún er, o>g kann að vera ólík-
leg til að halda áfram eftir lik-
amsdauðann. En jafnframt
finnst mér erfitt að hugsa sér,
að kjarni manmsandans geti tor
tímzt. Og mér finnst líka, að
einhver meining hljóti að vera
í þvi af hálfu alheimsins, að
hella um stund þessum kjarna-
Einstein uni aldamótin
miði andans í ker mannlegs
persónuleika.
1 mínum augum felur trúin í
sér allar æðstu hugsjónir og
þrár mannsins, þar sem hún er
ósk hans um samband hans við
og þátttöku í æðra lífi
en þessu. Þess vegna ætti hún
hka að taka með listina ,sem er
leit mannsins að fegurð. Einn-
ið ætti hún að ná yfir vísind-
in, leit mannsins að sannleika
og þekkingu. Og loks felur hún
í sér siðgæðið, þar sem hinn
óendanlegi kærieikur er hin
æðsta trúarlega hugsjón. Trú-
arleit, sem fullum árangri hefði
náð, mætti líkja við fullan
vaxtarblóma mannssálarinnar.
Og hvers vegna ekki þann
vaxtarblóma, sem skapar fræ
ódauðleikans? Getur það ekki
verið staðreynd eftir allt sam-
an , að guð sé í einhverjum
mannanna, eða að Atman sé
innst inni sama eðlis og Brah-
man?
Fyrir mér er skilningur á
eðli trúarinnar mikilvægari en
hvers konar kennisetningar.
Og að vísu held ég að ekki sé
þörf á neinum kennisetningum.
Þar sem trúin er á hverjum
tíma hin æðsta þrá mannsins,
getur hún ekki samrýmzt
neinni kyrrstæðri kenningu.
Hún er endalaus léit.
Þessir tímar eru naumast vel
fallnir til ónauðsynlegra bréfa-
skrifta. 1) Ég veiit líka að tími
yðar er dýrmætur. Ég vona að-
eins að njóta vinsamlegs um-
burðarlyndis yðar, ef ég kann
að reyna á þolinmæðina.
Virðingarfyllst,
Yngvi Jóhannesson.
f annarri ritgerð en þeirri,
sem varð tilefni þessara
bréfa, ræðir Einstein enn um
skilining sinn á þvi, hvers
konar maður sé trúarlega sinn
aður, hvað einkenni þrá hans:
Það er sá maður, sem hefur
leitazt við af fremsta megni að
losna úr fjötrum eigingjarnra
hvata og sökkt sér i hugsanir,
tiifinningar og lahganir, sem
lyfta honum ofar sjálfum sér.
Það sem máli skiptir er, hve
rikt þetta yfirpersónulega inni
hald er, og hversu lifandi til-
finningu maðurinn hefur um
gildi þess. En hugmyndin um
persónulegan guð sé ekkert að-
aiatriði og hafi jafnvel sinar
veiku hliðar, þótt hins vegar
sé ekki hægt að afsanna hana.
Vísindin leitast við að íinna
lögimál þau, sem gera
mannlegri skynsemi ljós sam-
hengin i tilverunni, og um leið
og þau reyna að finna sem al-
tækust lögmál og sem fæst
grundvallaröfl, byggja þau á
undirstöðulögmáli orsaka og
nauðsynjar. Maður, sem hefur
þetta viðhorf, verði san'nfærð-
ur um, að ekki sé þörf fyrir
eða ástæða til, að gera ráð fyr-
ir neinum orsökum annars eðl-
is, hvorki frá mönnum né per-
sónulegum guði, sem geti grip-
ið sjálfstætt inn í framvindu
tilverunnar og orsakakeðju
náttúrunnar. Einmitt þetta við-
horf hjálpi manninum til þess
að öðlast lausn frá persónuleg-
um óskum og vonum, og hann
hljóti auðmjúka lotningar-
tilfinningu gagnvart þeim mik-
illeik skynseminnar, sem hann
sér líkamast í tilverunni, enda
þót't dýpstu leyndardómar
hennar séu ekki á færi mann-
legs skilnings.
Hér mætti samt koma með at-
hugasemd: Þótt raunvísind-
in vinni aðeins á grundvelli
efnislegrar orsakakeðju, þarf
ekki að vera fráleitt, að fleiri
orsakakeðjur og annars eðlis
geti einnig verið til. Eða hvað
er um andann og meðvitund-
ina? Er þetta aðeins sérstök
áhrifaiaus hlið á hræring-
um afls og efnis? Er allt þeg-
ar ákvarðað af hinum fyrstu
orsökum og ekkert eigin-
legt nýmæli mögulegt síðan í al
heiminum? Finnum við ekki
þvert á móti í sjálfum okkur,
að einmitt meðvitundin er sjálf
tilveran, allt annað túlkanir?
Cogito, ergo sum („ég hugsa,
þess vegna er ég til“), sagði
Deseartes. Hætt er við að lengi
megi rökræða um þessi efni, og
verður hver að trúa því sem
honum þykir trúlegast, þar til
ný málsgögn koma fram.
Hvað sem líður trúnni á guð-
lega forsjón og annað líf, þá
er ljóst að siðgæðishugsjónir
Einsteins eru háleitar og áhugi
hans á þekkingu brennandi.
Þetta eru hans trúarbrögð. Nið-
urstöður heimspekingsins Spi-
noza um anior Dei intellectii-
alis (skynsemisástina á guði)
hafa fulla samúð hans. Annað
mál er hitt, hversu þessar hug-
sjónir samrýmast algeriega
bundinni orsakanauðsyn til-
veruiiinar og orsakakeðju svo
að segja einnar tegundar. Og
gangur mála í heiminum nú á
dögum virðist ekki til þess
fallinn, að vekja mikla bjart-
sýni á þessum grundvelli.
Hinn brezki stjörnufræð-
ingur og eðlisfræðingur A.
S. Eddington (1882—1944)
staðfesti afstæðiskenningu
Einsteins með stjarnfræði-
leg'um athugunum og vann
að stærðíræðilegri litfærslu
hennar. Hann er að vissu
leyti trúmaður líka, þótt
viðhorf hans séu með tölu-
vert öðrum blæ en Einsteins
og hneigist meira að hug-
lægum grundvelli eða jafn-
vel dulspeki. Hugmyndina
um alheimssál eða Logos
telur hann í góðu samræmi
við vísindin, þótt þau kom-
ist raunar ekki lengra en að
nokkurn veginn litlausri al-
gyðistrú. En maðurinn
þurfi að geta nálgazt al-
heimsandann á þann hátt,
að hann finni persónulega
snertingu við hann, og að
því stefni öll sönn trúar-
brögð.
Um dularfull fyrirbrigði,
dulræna reynslu og skiln-
ing, segir Eddington, að
hann sé ekki í aðstöðu til
þess að meta sönnunargildi
þeirra, en tekur fram, að trú
dulspekinga hvíli ekki á
þeim forsendum einum eða
jafnvei aðeins að litlu leyti.
Ein af merkum bókum
Eddingtons nefndist „Tlie
Philosophy of Physical Sci-
ence“ (Heimspeki eðlisvís-
indanna). Mér fannst hún
mjög athyglisverð, og leyfði
ég mér að skrifa höfundin-
um til þess að vera viss um
að ég skildi hann rétt og um
leið að spyrja hann dálítið,
einkum um hið andlega við-
horf í mótsetningu við
þrönga efnishyggju. — Ég
læt þetta fljóta hér með;
bréf Eddingtons í frumriti
(og þýðingu), mín bréf í
þýðingu aðcins. Bókin er
enn þess verð að lesa hana.
Reykjavík, 24. 1. 1943.
Sir Arthur Eddinffton,
Cambridse.
Kæri prófessor,
Ég hef lesið af mikilli for-
vitni bók yðar um „Heimspeki
eðlisvísindanna". Þar sem ég er
hvorki heimspekingur né eðlis-
fræðingur, mætti kannski líta á
forvitni mína sem sýnishorn af
áhuga venjulegs hugsandi
manns á þessum hlutum.
Ég vona að það verði mér til
nokkurrar afsökunar, ef ég er
1) iM'gar |)Ptta cr skrifað, stend-
ur öiinur lieinisstyrjöldin sem
hæst or' raunar farið að sÍR'a á síð-
ari hluta hennar. Einstein hafði
1918 — 1933 verið yfirmaíiiir
Kaiser Wilhelm-eðlisfræðistofmin-
arinnar í lierlín, en við valdatöku
nasista varð hami að fara frá
venna hess að )iann var af Gvð-
ingaættum, og fluttist hann l»á
til llandarík.janna, Jiar sem liann
starfaði við Princeton-háskólann
til dauðadans. Hanii opf fleiri vís-
indamenn höfðu 1939 vakið athyftli
ltoosevelts á tilraunum hjóðver.ia
með kjarnakleyft úranium, off
leiddi ]>að til ]>ess, að Bandaríkja-
menn urðu fyrstir til að frajnleiða
kjarnorkuvoim. En næst afstæðis-
kenniiifí'uiiiii varð Einstein frægiist
ur fyrir það að sýna fram á, að
orka hefur efnismagn og að massa
er þess veKiia unnt að breyta f
orku undir vissnm skilyrðum, en
lietta löumál varð undirstaða að
kjarneðlisfræðinni ou tillieyraud*
tækni.
11. júní 1972
þESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9