Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1972, Blaðsíða 2

Flöskubréf úr fangelsi
Framhald af forsíúu
það dregur úr sársauka. t>etta
vajr þá um gluggann.
Auk hurðarinnar og glugg-
ans á klefinn minn sér líka
hitastig og þar er enn eitt
grundvallaratriði tilveru
minnar hérna. t>að er óþolandi
kuldi á vetrum og óstjórnlega
heitt á sumrum. Mér finnst
þetta eðlilegt, enda þótt það
valdi mér miklum óþægindum.
Það er eitt einkenni þessarar
nektar við að vera í fangelsi.
En eins og ástatt er, verður
það svona að vera — maður
verður bara að lifa í beinni
snertingu við hitastig þessa
sérstaka heims.
Ég lifi því í þessu rými,
endalausar stundir dags og
nætur. t>etta er eins og band,
se*n ævidagar mínir eru dregn
ir upp á og detta svo niður
dauðir. Þessu húsrými mætti
líka líkja við hnefaleikahring.
En hér berst maðurinn einn
við vonzku heimsins.
— 2 —
Ég skrifa þessi blöð og fel
þ*u svo. Mér er leyft að skrifa
en alltaf öðru hverju leita þeir
I klefanum og taka það burt
með sér, sem maður hefur skrif
að. Síðan athuga þeir það og
skila svo aftur þvi, sem þeir
telja Jeyfilegt. Maður tekur
við blöðunum aftur, en allt í
eínu fær maður viðbjóð á
þeim. Þessi aðferð er djöful-
leg uppfinning til þess að láta
sálina fremja sjálfsmorð. Þeir
vilja láta mann sjá eigin hugs
anir með þeirra sjálfra augum,
og síðan hafa hemil á þeim,
eftir þeirra geðþótta. Þetta
er eins og að fá nagla
rekinn í sálina, sem setur hana
atta úr skorðum. Þessari að-
ferð er ætlað að opna brota-
lamir í vörnum okkar og kljúfa
sundur persónuleika okkar.
Við þessu eru til tvö ráð. í
fyrsta lagi að lofa fangavörð
umim að fara burt með sum
blöðin okkar — þau þeirra,
sem sýna skoðanir okkar, svo
að ekki er um að villast. Sú
aðferð spanar fangaverðina
upp. Við fáum meira að segja
svoiitla bamalega ánægju af
að hugsa um gretturnar á
þeim, þegar þeir lesa þetta. En
svo eru önnur blöð, sem við
viijum leyna — þau sem við
viljum geyma okkur sjálfum.
Hugur minn reikar oft til
hinna framliðnu, sem ég hef
þekkt og eiskað. 1 þessu tómi
kfefans míns, eru aðeins hugs-
anir áþreifanlegar. Klefinn
minn er eins og botnlaus gígur
í tómimi. Tíðasti gestur minn
er Yaimis bróðir minn —-
hann kemur næstum daglega.
Hann var drepinn í striðinu,
esn ekki meðan hann var að
drepa aðra, því að hann var
læknir. Hersveit hans lenti í
faraldri af heilahimnabólgu.
Hann fékk ekkert tóm til að
lækna sjálfan sig. Ég hef
aldrei getað sætt mig við
dauða hans. Mér hefur aðeins
tekizt, með tíð og tíma, að venj
ast fjarveru hans. En nú erum
við aftur orðnir hvor öðrum
náiægir. Hann er með hunangs-
gul augu. Hann er hjá mér tím-
unum saman og við sitjum og
hugsum saman. Eins var það
meðan hann var lifandi. Nu
fær hann mig oft til að láta
mér detta i hug, að gildi mann
kærleikans sé alveg vafalaust.
Og þetta er eitt af þvi, sem
ekki er hægt að efast um, eink
um nú, eftir að ég hef kynnzt
pyndingum, fangavörðum og
húsbændum þeirra á stuttu
færi. Ég veit hvemig skepnu-
skapur hins ótakmarkaða
vaJds hefur niðuriægt þá. 1 and
legum skOningi virðist allt
stafa út frá mannkærleikanum.
Og Yannis er sannfærður um
það. Einnig hugrekki, og ást á
tilteknum hugmyndum, mannin
um mikilvægum og móttæki-
leiki fegurðar. Allt á þetta upp
haf sitt í þessu. Stundum stend
ur Yannis upp og gengur þessi
þrjú skref áfram og síðan aft-
ur á bak, fyrir mína hönd. Þá
get ég séð sterkan velvaxinn
líkama hans. Hér áður fyrr
þótti honum gaman að sigla.
Nú þegar hann stikar um klef
ann minn, kemur hann með sjó
inn og vindinn inn i auða klef
ann minn. Og, meira að segja,
ef hann lyftir örmunum fær
klefinn í sig einhverja dýpt.
Þessa dýpt, sem við tveir erum
alltaf að svipast eftir. Svo fer
hann að hugsa, með undirleik
tónlistar. Hann var alltaf mik
ið fyrir tónlist. Og þannig fyll
ist klefinn minn af tóníList,
smám saman, og ég sigli gegn
um næturstundirnar á einhverj
um hafsjó af tónlist. Þetta eru
rólegustu nætumar mínar, þar
sem í loftinu liggur eitthvert
hugboð um tilgang heimsins.
Yannis er enn mannleg vera —
sé hann dauður, þá er ég það
líka. Hln ég trúi því, að við sé-
um báðir enn lífs.
— 4 —
Stundum þegar ég sit í klef
anum mínum, fer ég að hugsa
um, hvernig heppilegast vbbtí
að telja saman öll áhugamál
mín, sem urðu þess valdandi,
að ég ienti í þessum klefa ag
hin, sem gerðu mér kleift aS
þola vistina. Hér var áreiðan-
lega ekki um að ræða trúna
á einhvern sérstakan sarm-
leika — ekki vegna þess, að
við eigum ekki lengur neinn
sannleika að trúa á, heldur af
þvi, að í okkar heimi fáum við
ekki að reyna þennan sann-
leika sem óbrigðula vissu.
Svo einfaldir erum við ekki
lengur: við leitum einhvers,
sem er dýpra en vissan,
áþreifanlegra, einihvers sem
er eðlilega og ósjálfrátt
einfalt. Ég held því, að saman
lögð áhugamál min í þessu
sambandi, væru réttast nefnd
von — með öðrum orðum brot-
hættasta en um leið ósjálfráð-
asta og þráiátasta mynd mann
legrar hugsunar. Það var þá
djúpstæð óbifanleg von, sem
átti eftir að beina mér, iðrun-
arlausum, inn í þessa dauðu
eyðimörk, og það er sama von
in, sem gerir mér kleift að þola
hana, rétt eins og þessum
kvöldu eyðimerkurjurtum, sem
eiga sér, á einhvern óskiljan-
legan hátt, tvo örlitla dropa af
safa — sem áreiðanlega hefur
verið kreistur út úr þeirra eig
in efni. Von mín jafngildir
þessum tveimur safadropum.
En ákafi vonar minnar er líka
jafn öllum tormerkjunum á þvl
að koma orðum að henni.
Kannski gæti ég sagt, að þessi
von snerti mannkynið okkar,
sem ekki er hægt að tortíma
h.versu mjög sem það er ofsótt
úr öllum áttum. Þess vegna get
ur engin lönaun verið jafn al-
vanleg, jöifn göÆug og sú að
beita okkur þvi til vamar,
eins þótt við verðum óhjá-
kvæmilega að þjást fyrir það.
En þó að ég segi þetta, þá
held ég ekki, að ég lýsi þessu
jafn greinilega og ég vildi gert
haia. Þessi von tekur ekki á
sig mynd nema vi® vissar að-
stæður. Undanfaraa mánuði og
í ýmsum fangelsum, sem ég hef
kornizt í kynni við, hef ég oft
retozt á þessar aðstæður. Þeg-
ar mér var haldið í fangelsun-
um á lögreglustöðvunum — en
þau eru hámark mannlegrar
niðurlægingar — mirmist ég
eixmar stúlku, sem var lokuð
iiuni í klefa við hliftina á mín-
um. Þar hafði hún verið í fimm
mánuði. Hún hafði aJdrei séð
dagsbirtu allan þennan tíma.
Hún hafði verið kærS fyrir að
hafa hjálpað unnusta sínum I
einhv-erju andspymustarfi. Á
regiulegum fresti var hún köll
uð tU yfirheyrslu, og þeir
reyndu að fá hana til að af-
neita honum, og notuðu þá
ísmeygilegar ginningar og
ruddalegar ógnanir á vixl. Ef
hún afneitaði unnusta sinum,
yrði henni sleppt lausri. En
hún neitaði staðfastlega, allt
þar til yfir lauk, og það enda
þótt hún vissi, að unnustinn
var að dauða kominn af
krahbameini, og sennilega
mundi hún aldrei sjá hann aft-
ur. Hann dó daginn, sem rétt-
arhöldin yfir henni fóru fram.
Þetta var föl og veikluleg
stúlka en bar einhverja göfgi
með sér. Á hverju kvöldi var
hún vön að syngja í klefanum
sínum, mjúkri, lágri raustu. Af
staða þessarar stúlku var mín
von. Og sama er að segja um
afstöðu læknisins, sem þeir
reyndu að flækja í mál okk-
ar. Enginn vitnaframburður
var honum til foráttu. Hefði
hann komið hlutlaust fram við
réttarhöldin, hefði hann senni
lega verið sýknaður. En hann
var öðruvisi innrættur. Þegar
að honum kom að svara fyrir
réttinum stóð hann upp og tal-
aði um frelsið. Hann tók svari
írelsisins, enda þótt hann ætti
konu og börn fyrir að sjá.
Hann var dæmdur í sjö ára
fangelsi. Afstaða þessa læknis
er mín von. Ég hef átt svipaða
reynslu sjálfur, hvað eftir ann
að. Það sem ég vildi sagt hafa
er einfaidlega þetta: i afstöðu
læknisins og stúlkunnar er að
alkenndin einhver ósjálfráð
meðvitund þess, að það mikil-
vægasta í lífinu sé að varð-
veita mennsku sína. Því að líf-
ið er ekki eign grimmdarseggj
anna, ekki einu sinni þegar
þeir hafa öll völd í hendi sér.
Lífið er eign mennskra manna
og lífið heldur áfram, þeirra
vegna. Þetta er upspretta von-
ar minnar.
— 5 —
Ég iifi með mörgum hug-
myndum, sem mér þykir vænt
um. Þær fylla dagana og næt-
urnar hjá mér. Gegn tilbreyt-
ingarleysi þessara kyrrstæðu
daga beiti ég þessu viðtali við
hugmyndir mínar. Nú er ég far
inn að þekkja þær betur og
skilja þær betur. Ég hef bein-
línis fengið að reyna þýðingu
þeiirra. Þegar ég var yfirheyrð
ur, fann ég kjaraa mannlegs
vrrðuleika í orðsins dýpstu og
einföldustu mer'kingu. Þegar
ég var fyrir herréttinum hungr
aði mig eftir réttlæti, og þegar
ég var hnepptuir í fangelsi,
þyrsti mig eftir mannúð. Þessi
ruddalega kúgun, sem nú þjak
ar landið mitt, hefur kennt mér
margt, meðal anmairs mikilvægi
þess að láta hvergi undan. Þeg
ar ég sit í klefanum mínum og
hugsa um þetta, hleypur í mig
ernhver u ndu rsamtegur kraft-
ur — kraftur, sem á ekkert
skylt við vald fangavarðanna
minna. Hann kemur ekki fram
í háværum, ósvífnislegum öskr
um. Þetta er kraftur þolgæðis-
ins — kraftur, sem stafar af
meðvitundinni um að hafa á
réttu að standa. Þannig verst
ég vægðarlausum árásum þess-
a.ra tómu daga, sem beint hef-
ur verið gegn mér. 1 hvert
skipti hrek ég þear á flótta um
tedð og þær hefjast. Ég byrja
daginn með þvi að segja orðið
,,frélsi“. Þetta garist venjulega
tem sólarupprás. Ég vakna af
svefni, gramur og undrandi að
finna sjálfan mig í fangelsi,
rétt eins og fyrsta daginn. Þá
segi ég þetta kæra orð mitt,
áður en meðvitundin um að
vera fangi nær tökum á mér.
Og þetta eina orð verkar eins
og töfrar. Og um leið er ég bú
inn að sætta mig við nýja, tóma
daginn, sem framundan er.
— 6 —
Mér verður hugsað til fé-
laga minna. Pólitísku fang-
anna, sem ég hef hitt í hinum
ýmsu fangelsum. Þessir and-
spyrnumenn, sem nú stika um
klefagólfið sitt, þrjú skref á-
fram og síðan aftur á bak.
Þeir eru allir úr sama efni
gerðir, enda þótt þeir kunni að
vera innbyrðis ólikir að öðru
leyti. Þeir eiga sér allir þessa
sjaldgæfu samvizkusemi, og
næmleika. Næmleika, sem er al
veg ótrúlegur. Hann kemur
fram í ýmsum smáatriðum,
engu síður en við meiriháttar
tækifæri. Þegar þeir tala við-
hafa þeir ítrustu nærgætni
gagnvart tilfinningum ann
arra. Þeir eru alltaf komnir til
manns með vatnsglas, áður en
maður fær svigrúm til að biðja
um það. Mig langar að nefna
dæmi um þennan einstaka næm
leika. Hérna um daginn átti að
sleppa einum okkar lausum.
Hann var í sjúkrahúsi fangels
isins. Hann hefði getað farið
beina leið þangað, en hann
frestaði brottförinni um heila
viku til þess að geta komið og
kvatt okkur. Sjö daga sjálfvilj
uga fangavist, bara til þess að
geta kvatt kunningjana! Það
er þetta sem ég átti við. Þess-
ir menn hafa þannig sannlega
tekið á sínar herðar alla eymd
samtiðar okkar. Þeir eru vis-
vitandi að bera byrði fótum
troðinnar æru þjóðar okkar.
Og um leið og þeir gera það
finna þeir sig nákomna öllum
ofsóttum mönnum á jörðu hér.
Fyrir einhverja grundvallar-
einingu skilja þeir þýðingu
alls þess, sem er að gerast í
heiminum í dag. Það er þessi
sameiginlega þrá mannsins til
að vera laus við kúgun, hverju
nafni sem nefnist. Hver sem
spyrnir gegn kúgun er þeim
bróðir, sama hver eða hvar
hann er, einhvers staðar í ótölu
legum fangelsum í mínu landi
eða annars staðar.
— 7 —
Ég hef fengið að reyna ör-
lög fórnardýrsins. Ég hef líka
séð framan í kvalarann á
stuttu færi. Og andlitið á hon-
um var í ennþá verra ástandi,
en blóðugt, náfölt andlitið á
sjálfum mér. Andlit kvalarans
var afmyndað af einhverjum
kippum, sem voru alls ömennsk
ir. Hann var í svo mikilii
spennu, að hann var á svip-
inn eins og sjá má á kínversk-
um grimum. Þetta eru engar
ýkjur. Það er enginn barna-
leikur að pynda fólk. Það
krefst eimhverrar innri hlut-
tekningar. í þessu tilviki
reyndist ég vera sá betur setti.
Ég var auðmýktur, en auð-
mýkti ekki aðra. Ég var bara
með einhverja óhamingjusama
mannveru í verkjandi innyflun
um. En mennirnir, sem auð
mýkja þig, verða fyrst að auð-
mýkja þann snefil af mannúð,
sem til er í þeim sjálfum. Það
er elckert að marka þó aS
þeir rigsi um í einkennisbún-
ingum. sínum, uppblásnir af
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
11. júrni 197a