Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1968, Blaðsíða 5

vekur einnig óróa hjá mörgum í lista-
mannaheiminum. Þeir hafa beyg af hin-
um nánu tengslum hans við vísindin.
í samanburði á þeasum tveim heimum
segir Gyllensten: „Heirnur læknavís-
indanna er einfaldari að gerð, stöður-
nar bera í sér álitsauka og fjárhags-
legt öryggi. Læknar eru allsstaðar
íhaldsamir, en ég held að þetta eigi
siður við í Svíþjóð en flestum öðum
löndum.“
í íbúð sinni í Stokkhólmi, þar sem
sér yfir hinar miklu aðalskrifstofur
sænska ríkisútvarpsins og hinar leyni-
legu og dularfullu rannsóknarstofur
sænskra landvarna, sagði Lars Gyllen-
sten mér að það kæmi fyrir að hann
gæti dregið sig í hlé og leitað skjóls
í öðrum heimi sínum, Hann líkti atferli
sínu við bóndann, sem ræktar rúg eitt
árið, hveiti annað árið og lætur jarð-
veginn hvílast þriðja árið. ■
Víxlverkunin milli skáldsagnagerðar
og vísindarannsókna Gyllenstens liggur
aðallega í starfsaðfsrðum hans. Hann
notar mismunandi leiðir til að lýsa, til
að prófa tilgátur og fyrirmyndir, ekki
eingöngu við vísindarannsóknir heldur
einnig í skáldverkum sínum. Hann seg-
ir: „Tilgátur eru ekki aðeins lýsingar
heldur einnig kveikjur. í skrifum mín
um er driffjöðurin eða hvatinn vit-
und um átök, siðferðiileg kreppa — ver-
öldin er grimm. í vísindarannsóknum
eru takmörkin betur skilgreind.“
,,í vísindum,“ heldur Gyllensten
áfram, „finnast lausnir, jafnvel þótt
þær kunni að vera til bráðabirgða. í
skrifum mínum mótmæli ég og er and-
vígur hverskonar staðhæfingum. Ég vil
vera andlega óháður kreddukenndum
sannfæringum og öðrum skoðunum.“
í báðum tilvikum finnst Gyllensten
það mestu varða að hugmyndir og af-
stöður séu opnar fyrir nýjum upplýs-
ingum, uppgötvunum. Öll þekking —og
öll reynsla ef því er að skipta — vex
upp af öngþveiti
Vísindamaðurinn tekur til við að
finna kerfi, skyldleikasambönd í því
sem virðist vera ringulreið. Smámsanan
verður til kenning — stærðfræðileg for
múla, flokkunarkerfi, meira eða minna
fullbúin reglusamstæða, sem dregur
saman þær athuganir, sem mikilvægast-
ar virðast. Að dómi Gyllensten verða
vísindarannsóknir spennandi einhvers-
staðar á milli kveikjunnar og kerfis-
bindingarinnar. Vísindamaðurinn egnir
náttúruna til þess að opinbera eitthvað,
sem áður var óþekkt.
Allt frá námsárum sínum hefur Lars
Gyllensten, sem nú er 46 ára, velt því
fyrir sér hvort hann ætti að helga sig
vísindum eða bókmenntum og heimspeki.
Sem svar við því, hversvegna hann hafi
kosið læknisfræðina, segir hann: „Mér
fannst læknisfræðin myndi veita mér
tækifæri til að viðhalda þjóðfélagsleg-
um tengslum, til að starfa meðal fólks-
ins.“
Annað var það líka, sem réði ákvörð-
un Gyllenstens. Er hann innritaðist í
læknaskólann, var ætlun hans að leggja
stund á sálsýkisfræði, nánar tiltekið
lagalega sálsýkisfræði.
Á meðan hann var enn við nám og
árið sem hann kvæntist, samdi Lars
Gyllensten ljóðabók, „Camera otoseura“
ásamt öðrum læknanema og undir dul-
nefni. Kvöldin löng og framundir morg-
un sátu læknanemarnir tveir við að
skrumskæla lélega nútímaljóðlist og
gáfu sér varla tíma til að fá sér brauð-
bita eða bjórsopa. Er bókin hafði hlot-
ið sín ummæli, komst sá orðrómur á
kreik smámsaman, að hún væri gabb
eitt. Og hneykslið lét ekki á sérstanda.
Afturhaldshópar ærðust af fögnuði: nú
fannst þeim tekin af öll tvímæli um að
atómkveðskapur væri andlaust hnoð.
Jafnvel sumum atomljóðaunnendum
fannst að svikizt hefði verið aftan að
þeim, en þeir hlutu að eigin dómi upp-
reisn æru nokkrum árum seinna, þegar
Gyllensten tók að gefa út bækur undir
eigin nafni. Þá gátu þeir einnig bent á,
að annar höfundur „Camera obscura“
byggi þó yfir ótvíræðum skáldskapar-
hæfileikum, hvað sem öðrum aðstæðum
við samningu þessarar ljóðabókar liði.
Ekki er heldur að furða þótt Gyllen
sten hafi kosið að skrifa undir dul-
nefni, þar sem Sören Kierkegaard, heim
spekingurinn danski, sem gaf út rit sín
undir dulnefni, hefur haft mjög mikil
áhrif á hann. Að vissu leyti, segir Gyll-
ensten, eru allar bækur hans skrifað-
ar undir dulnefni. Sérhver þeirra lýsir
mismunandi viðbrögðum, viðhorfum,
gagnvart hinum ýmsu átökum, aðstæð-
um í lífinu.
Árið 1948, þegar Gyllensten fékk
lækningaleyfi sitt, tók hann þátt í ýms-
um rannsóknum. Nokkrum árum síðar
lagði hann fram ritgerð sína sem ávann
honum dósenitsembætti.
Nú hefur Gyllensten gefið út nálægt
fimmtíu vísindarit, um tólf skáldsögur
og ritgerðir og kringum tvö hundruð
greinar í dagblöðum og tímaritum. Hon-
um hefur stundum dottið í hug að helga
sig ritstörfum einvörðungu.
Þrátt fyrir frama þann, sem Gyllen-
sten hefur hlotið á sviði vísinda og bók-
mennta, segir hann sjálfuir að fram-
leiðsla sín sé bæði dreifð og lítil að
vöxtum: „Mestallur tími minn fer í að
daðra við verkefnin, eirðarlausa þjón-
ustu við stundirnar í sólarhringnum og
dagana í árinu á meðan beðið er eftir
starfsgleðinni og starfsorkunni."
Það sem Gyllensten telur meðal dag-
legra starfa sinna eru fyrirlestrar hans,
kennslutilraunir í rannsóknarstofunum,
próf, stjórnarstörf við. stofnunina, fylgj-
ast með öllu sem gerist varðandi sér-
grein hanis og að fara reglu'lega yfir
allt efni, sem gefur honum yfirlit yfir
læknisfræðilegar rannsóknir, einkum á
sviði líffærafræðilsgra smásjárrann-
sókna og fósturfræði. Þessum skyldum
gegnir hann að mestu frá klukkan tíu
á morgnana til klukkan sex e.h., venju-
lega án þess að taka sér matarhlé.
f tómstundum sínum les Gyllensten
prófarkir, hreinskrifar: hann fylgist með
nútíma skáldsagnagerð og les bækur
um sögu og heimspeki, sem hann þarfn-
ast fyrir ritverk sín. Að öðru leyti iðk-
ar hann ekki tómstundastörf og hann
fer í kvikmyndahús eða leikhús aðeins
einu sinni eða tvisvar á ári. Hann hefur
engan áhuga á íþróttum, ekur ekki bíl,
dansar ekki og fer í samkvæmi eða á
fundi einu sinni eða tvisvar í viku.
Gyllensten segir að hið skapandi
starf sitt sé fyrst og fremst fólgið í
skáldritum sínum. Síðan koma vísinda-
rannsóknirnar. Hann lítur svo á að
skáldrit&törf sín séu flóknari og frum-
legri en vísindastörfin. Ef hann þyrfti
að hætta við annað starf sitt, myndi
hann kjósa að halda áfram að vera rit-
höfundur.
Hið skapandi starf Gyllenstens er að
mestu unnið á kvöldin. Hann byrjar
venjulega milli 9 og 11 e.h. og vinnur
í þrjár til sex klukkustundir. Stöku
sinnum fer hann á fætur klukkan fjög-
ur eða fimm á morgnana og byrjar að
skrifa. Ef vel verkast, segir hann, getur
hann unnið tvö til þrjú kvöld í viku,
á. hinn bóginn geta liðið mánuðir „í
dauðu og þrúgandi tómi.“
Gyllensten, sem vaxinn er upp á dög-
um Hitlers og Stalins, getur ekki viður-
kennt rígskorðaðar hugsjónastefnur eða
sannfæringar. Honum er ljóst að með-
limir ungu kynslóðarinnar fordæma
hann oft. Þegar hann segir að taka
verði breytingar til athugunar, verður
hann fyrir árásum frá ungum sænskum
íhaldsmönnum og meðlimum nýja vinstri
flokksins — sem báðir eru andvígir
breytingum. íhaldsmenn bregða honum
um niðurrifshugmyndir, sem skorti allt
skipulag. Nýi vinstri flokkurinn segir
hugmyndir hans skaðsamlegar vegna
þess að þær viðurkenna ekki takmark
hans — gjörbreytt þjóðfélag — néheld
ur meðul hans — að afmá gersamlega
það ssm fyrir er.
Á misjafnlega margbrotinn hátt hefur
Gyllensten lýst samskiptum fólks við
umheim sinn. f „Moderna myter“ til dæm
is, segir hann sögu af manni sem stadd-
ur er á eyju og hefur sína konuna
hvern dag vikunnar. Sérhver kona er
fulltrúi mismunandi lifshátta en engin
þeirra getur þó veitt honum það sem
hann þarfnast, sannleikann.
Myndir þær, er Gyllensten dregur
upp af mannlegri vonzku og auvirði-
leik, miskunnarleysi og þjáningum og
eyðingarafli valdsins, bera sterkan keim
af viðbjóði hans. í þessum heimi er
enginn Guð og lítil sem engin von um
bót og betrun mannkynsins.
Ef til vill er mikilvægasta hliðin á
samleik hinna tveggja heima Gyllen-
stens notkun hans á vísindalegum að-
ferðum til að mynda afstöðu sína til
lífsins. Hann telur að viðhorf, sem
byggð séu á rótgrónum sannfæringum
leiði til ills. Hann segir: „Maður verður
að eiga sér kenningu um veruleikann
en vera samt móttækilegur fyrir nýjum
upplýsingum.“
í bók sinni „Desperados“skrifaði Gyll
ensten: „Ég er algerlega sannfærður
um að of algerar sannfæringar eru rót
alls ills — nei, nú ýki ég sjálfan mig.“
Grundvallarhugmyndir eins og sam-
ábyrgð allra manna, umburðarlyndi og
mat einstaklingsins að verðleikum, eru
vegvísar á leið Lars Gyllensten.
Frederie Fleisher:
Tólf skáldsögur og
fimmtíu vísindarit
Grein um Lars Gyllensten
þroska hina rótföstu, norsku menning-
artungu, ríkismálið.
I ritgerð sinni um það hvers vegna
hann skrifaði, skýrir Överland svo frá,
að hann hafi snemma komizt að því
að hann yrði að verða skáld, en einnig
því að hann mundi aldrei ná fullkomn-
un. Það verður að vísu að taka með
nokkrum fyrirvara þá fullyrðingu hans,
að hann hafi ort fleiri kvæði áður en
nokkuð birtist eftir hann á prenti held-
ur en hann orti samanlagt eftir það.
En við vitum, að þessi fyrstu kvæði
voru erfið.
„Guð veit af hverju við skrifum" seg-
ir hann. Menn skrifa vegna þess að
þeir geta ekki annað, — vegna sjálfs
sín, til að létta það sálarok sem óupp-
fylltar óskir og draumar leggja á þá.
Einstöku sinnum losna menn úr þess-
um viðjum, eða sjá að minnsta kosti
eitthvað rofa til. Ef menn geta með
skrifum sínum veitt öðrum stundarfróun
eða jafnvægi, þá er sú sjálfhverfa iðja
ekki andfélagsleg, heldur gagnleg sam
félaginu.
Flestir svala óuppfylltum löngunum
sínum og draumum með lestri, ferðum
í leikhús og kvikmyndahús, eða með
því að horfa á sjónvarp, — þ.e.a.s. sem
þolendur (passívt). Skáldið reynir pem
gerandi (aktívt) að láta draumana verða
að raunveruleika með því að beita sjálfs
könnun og tjá niðurstöðuna. „Á æsku-
árunum, jafnvel allt lífið, eigum við
ekki annars völ en að upplifa með að-
stoð imyndunaraflsins frjálsan lífs-
þroska og raunverulega hamingju.
Draumurinn tekur hlutverk atburða og
reynslu, — okkur dreymir líf okkar,
við yrkjum um það. Sú staðreynd, að
við höfum bókmenntalegar fyrirmyndir,
þegar við setjumst við skrifborðið, er
ekkert til að skammast sín fyrir, held-
ur afleiðing af þeirri stöðu manns í
list og lífi, sem skapazt hefur af menn-
ingarumhverfi okkar. Og þetta umhverfi
eigum við að taka þátt í að þroska og
umbreyta." Og Överland hefur sannar-
lega átt sinn þátt í að móta menningar-
umhverfi Noregs. Framlag hans til að
leysa af fólki trúarhlekki fékk á sín-
um tíma hljómgrunn um öll Norður-
lönd. Ljóðlistin er boðberi samúðar með
öðru fólfci og félagslegrar ábyrgðar, og
baráttuljóð hans voru leiðarljós manna
á hernámsárunum.
„Sú hefur verið tíð, og getur enn
komið, þegar skáldskapur nær ekki til
eyrna manna. Þá verður að grípa til
annarra ráða, blaðagreina eða beinna
samtaia. Eða þá að reyna að herða
ljóðið svo að það dugi sem vopn,“ segir
hann, og þetta hefur hann reynt og
tekizt það.
f þessari andlegu erfðaskrá er ekki
skorað á okkur að fylgja neinni ákveð-
inni stjórnmálastefnu, heldur að taka
afstöðu til mála og slá skjaldborg um
réttinn til að berjast fyrir sannfæringu
sinni, — og verða þannig virkur hluti
af nauðsynlegu, þjóðfélagslegu samspili.
Erfðaskráin snertir okkur alla, hvort
sem við erum skáld eða bara draum-
óramenn: Reyndu að skilja sjálfanþig,
svo að þú getir þannig uppfyllt þitt
hlutverk í samfélaginu!
9. júní 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5