Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1967, Blaðsíða 4

1HOR VILHJÁLMSSON
Mlk.lÁll
IM.IIf
VSIIKIAS
Nóbelsverðlctunahafi í bókmenntum 1967
Asturias
L oksins kom að því að hinir var-
káru landshöfðingjar í sænsku akadem-
iunni með þurra hvíta hárið endurnærð-
ii af maníkjúr og pedíkjúr höfuðborg-
aiinnar og sánu á finnska vísu með
hiísbarningi svo hið gamla hörund er
nýtt af ilmandi safa birkilaufsins, á-
aamt bókmenntadiplómötum úr skíða-
hótelum féllust á þá kröfu skálda og
raunverulegra bókmenntamanna að Mik-
jáll Engill Astúrías hlyti Nóbelsverð-
laun fyrir bókmenntir á þessu ári sem
er númer 1967. Þessi krafa hefur verið
uppi árum saman án þess því væri
neitað að maðurinn ætti þau skilið en
pólitíkin hefur oft truflað réttsýni dóm-
aranna í akademíunni. Af hverju mátti
Astúrías ekki fá þau?. Það þótti ekki
viðkunnanlegt að heiðra þannig mann
sem var í uppreisn gegn ríkisstjórn síns
lands hvort sem hún værí lögleg eða
sæti með röngu. Og Astúrías var ein-
hver öflugasti óvinur ofbeldisstjórnar
sem Bandaríkin settu í hásæti í Guate-
mala í nafni frelsisins 1954 vegna þess
að United Fruit Company mátti ekki
hugsa til þess að frjálslynd stjórn og
löglega kjörin undir forsæti Arbenz
færi að hjálpa hungruðu fólki til betra
lífs og dirfðist að þjóðpýta löndin sem
*' United Fruit hafði stolið frá fólkinu.
Þá kom til valda Armas, þriðji ein-
valdurinn og harðstjórinn til að pína
guatemaltesku þjóðina á ekki lengri tíma
en lífsskeið Astúríasar nær yfir, hann
er einu ári eldri en öldin.
Og allir þessir þrír ofbeldismenn hafa
haft ærna ástæðu til að óttast og hata
Astúrías þó ekki væri nema vegna hinn-
ar nístandi ákæru hans í eina skáldverk-
inu sem hefur verið þýtt á íslenzku
efiir hann: E1 senor presidente sem þýð-
ir Herra Forseti en ekki Forseti lýð-
veldisins einsog hún nefnist i þýðingu
Hannesar Sigfússonar. (Mál og menn-
ing 1964).
Hinir kurteisu Svíar, vildu þeir ekki
móðga leppa United Fruit Company
y með því að heiðra hið mikla skáld?
Þá komu örlögin til að létta samvizku-
stiíðið. Armas og bullur hans féllu á
þvi að leyfa kosningar sem sópuðu þeim
burt úr sessi og frjálslyndari stjórn
vinstri og miðflokka tók við í júlí í
fyrra undir forystu Júlíusar Cesars Men.
dez Montenegro sem hljóp í skarðið
þegar skjólstæðingar CIA sá fúli
Armas og hans félagar höfðu myrt
bróður hans sem var frambjóðandi.
Montenegro varð að vísu að ganga að
skilmálum hershöfðingjanna ýmsum
einsog því að þeir fengju að ráða inn-
anrikisráðherranum. Stjórn Montenegro
flýtti sér að skipa Astúrías sendiherra
sinn í Paris. Og þá var ókey að hann
fengi Nóbelsverðlaunin.
F yrir tveim árum var altalað að
þá myndi Astúrias hljóta þessi verð-
laun þrátt fyrir hina teprulegu tillits-
semi akademíunnar við pólitískar kurt-
eisisvenjur. Ég vissi til þess að menn
sem höfðu alþjóðlegt áhrifavald í bók-
menntapólitíkinni höfðu þegar tilkynnt
Astúríasi að nú væri öruggt að hann
hlyti þessi frægu verðlaun. Þrem dög-
um eftir að dólgurinn Sjolokoff nafði
verið sæmdur þeim til þess að friða
Sovétríkin eftir Pasternakmálið var
ég kvöldstund með Astúríasi og ýmsum
spönskum og suðuramerískum vinum
hans. Við komum saman heima hjá
spænska skáldinu Rafael Alberti í Róm
sem var einn nánasti vinur og keppi-
nautur Garcia L/orca sem fasistar myrtu.
Alberti hefur verið landflótta frá því
borgarastyrjöldinni spönsku lauk, fyrst
í Suður-Ameríku, síðan í Róm: þá bjó
hann í gömlu töfrandi húsi í sextándu-
aldarhverfi, rauðgult hús með hvítum
styttum á sillum og brotuin úr marm-
aratöflum og bogadregnum gluggum með
grönnum súlum úr marmara; dular-
fullir stigar; og rósir á svölunum uxu
að lit í bjarmanum úr stofunni þar
sem þær bar við svartan næturhimin.
Þeir eru miklir vinir: tvö skáld sem
fasisminn hatar.
V ið fórum í veitingahús nálægt
Campo di Fiori þar sem Bruno var
brenndur: Mannmörg fjölskylda framdi
galdra í eldhúsinu yfir pottum sínum
og bar fyrir þessa spönskumælandi sam-
komu, og við sátum á svölum kringum
stórt borð og dunurnar frá umferðinni
voru fjarlægar; þetta forna hverfi var
kyrrt með gosbrunnum sínum og stytt-
um á þökum húsa; vatnsniðurinn frá
gosbrunnunum minnti líka á Spán,
Spán Máranna sem komu úr eyðimörk-
inni og þorsta hennar og færðu Spáni
hinn sefandi nið rísandi og hnígandi
vatnssúlna sem Spánn gerði að sínu í
byggingarlist og flutti með sér til Suð-
ur-Ameríku. ' _
Allir voru í uppnámi og reiðir vegna
þeirra ranginda sem höfðu verið fram-
in sem leikur í diplómatísku tafli þar
sem verðleikar skálda áttu að ráða. Og
Nóbel ætlaðist líka til þess að mann-
úðlegir verðleikar og hugsjónir ættu að
koma til álita. En hér var sniðgenginn
sá sem var í senn mikið skáld og hug-
sjónamaður sem aldrei hafði linnt að
berjast fyrir rétti hinna smáðu og á-
kærði oflbeldið og svívirðinguna. En sá
sem var sæmdur af hinum átján átti
einu verðleikana sína í einu skáldverki
sem kom út fyrir mörgum áratugum:
Lygn streymir Don og er nú í dag þý-
lyndastur talsmaður afturhalds og skoð-
anakúgunar, óvinur listarinnar, haturs-
maður skálda sem gengdu sinni skyidu
sem skilur með innantugthúsmönnum
og utan. Maður sem vill láta drepa
skáldibræður sína ef þeir leyfa sér að
tala einsog samvizkan býður þeim og
andinn heimtar. Og þarna framdi aka-
demían svívirðingu sem jaðrar við það
hneyksli þegar Winston Churchill hlaut
þessi bókmenntaverðlaun sem eingöngu
á að veita fyrir bókmenntir en ekki
fyrir mælsk stjórnmálaskrif sem á að
dæma á allt öðrum forsendum en skáld-
skap. En einn var sá þarna sem ekki
brá skapi við þetta tal. Astúrías.
Uann talaði stillilega um kúgara
þjóðar sinnar, hershöfðingjana og arð-
ræningjana erlendu sem leika þeim brúo
um fram, um ótta þeirra við það vopn
sem bítur og ævinlega lifir þá, skáld-
skapinn. En undir kyrru fasi hans og
Ijúfu skynjaði ég eldinn, þungstreymt
geðið tamið og agað á lö'igum útlegð-
arárum og á árunum heima þegar allt
var í böndum harðstjórnarinnar, og
skáldið verður að dylja sitt geð til að
verða ekki drepinn áður en hann nái
að skapa þau verk sem ráða örlögum
harðstjóranna og steypa þeim til hel-
vítis.
Hann sagði mér frá baráttu sinni á
hverjum degi andspænis hinu óskrifaða
blaði; ár eftir ár hófst hið daglega
stríð klukkan sex að morgni og stóð
framundir hádegið, að brjóta niður dag-
lega fyrirstöðu og ná niður í hin djúp-
gengu og bólgnu fljót svo að þau nái
að byltast fram með þúsund ár Indíán-
ans í blóðinu og umbreyta galdri hans
og öskri og þögn og fornum Ijóðþul-
um og arfsögum og þjáningu í
skáldmál handa heimi nútímans og
framfleyta hinu eldforna sem giftist
sigurvegaranum spánska og blóði hans
án þess að drukkna í því, sýna heim-
inum streituna, tvítogið í einstaklingn-
um; og bregða ljósi yfir leiksviðið í
dag þar sem miskunnarlaus ópersónu-
leg öfl sem viðurkenna ekki einstakl-
inga leika sér að manneskjunni og neita
henni.
í skáldsögunni Fárviðrið (Viento
Fuerte) segir Geo Maker Thompson for-
stjóri risafyrirtækisins Tropical (sem
táknar United Fruit Company) við
draumhneigðan hugsjónamann sem
líka er frá Bandarikjunum og er orð-
inn leiður á milljónunum sínum og er
að reyna að hjálpa fátæklingum með
þvi að stofna samvinnufyrirtæki ban-
anaræktenda: Við erum verzlunarfyr-
irtæki, og verzlunarfyrirtæki, herra
Mead, er ekki góðgerðarfyrirtæki.
..... Þá spyr hinn hvort forstjórinn
sé viss um að allir hluthafar í Tropi-
cal myndu sætta sig við að peningar
þeirra séu notaðir á þennan svívirðilega
hátt sem gert er og ætli þeir myndu
ekki skammast sín ef þeir vissu hvers-
konar aðferðum er beitt?
Hluthafarnir hugsa ekki um annað
en arðinn, svarar sá.
Jæja þekkið þér þá? Þekkið þér þá
alla?
Það skiptir engu máli. Það er ekki
um einstaklinga að ræða heldur bara
hlutabréf, segir forstjóri ávaxtahrings-
ins.
Nei það er ekki um einstaklinga að
ræða. Það er kerfið. Og Indíánamúgur-
inn er beygður undir þetta mikla vald
og einstaklingurinn veit ekki hvert
hann á að beina reiði sinni og sár-
indum, hann hrópar á hina fornu guði
Maya-Indíánanna, forfeðranna sem áttu
háa menningu með vísindum og list og
hálfgleymdum og gleymdum guðum sem
hefna sín stundum; hann skynjar gald-
urinn kringum sig og hin ófresku öfl,
hann ákallar þau í máttvana reiði sinni.
Indíáninn Hermanegildo Puaj býður
galdramanninum Rito Perraj (Viento
Fuerte) að hann skuli fórna höfði sínu
ef galdramaðurinn vilji gera svo vel að
vekja fárviðri, ægilegan byl sem rífi
allan gróður upp með rótum og hósti
burt húsunum til þess að feykja burt
erlendri kúgun. Hermenegildo skilur að
það þýðir ekki að drepa kúgarann:
Dreptu þennan leikstjóra, og þeir skipa
annan leikstjóra. Dreptu hinn og þeir
skipa annan leikstjóra ....
Og bylurinn verður sem er i senn
samk'væmt formum arfsögnum Mayanna
og kristilegur dagur reiðinnar, dies irae:
dómsdaguir yfir arðráni og kúgun; og
sópar burt þeim níðingum sem hafa

36 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. desember 1967