Lesbók Morgunblaðsins - 07.05.1967, Blaðsíða 2

í eimi vei'kstæði Hjartar. Þarna fór fram samsetning smáspenna við færiband
Garðars Svavarssonar. Þau Guðrún og
Grímur bjuggu þarna síðan og gerðu
lönd sín brátt að góðu býli.
En flutningurinn frá Shawano varð
Hirti ávailt minnisstæður. Vegalengdin
var um 900 mílur. Konur og börn fóru
með járnbraut mestan hluta leiðarinnar
en karlmennirnir gengu, ráku kvikfén-
aðinn og höfðu búslóðina á kerrum. Var
Hjörtur yngstur í hópnum, 12 ára. Ferða-
lagið tók rúma 2 manuði sumarið 1879.
Þeir lágu úti eða í tjöldum að nóttu til,
en þokuðust áfram fetið um vegleysur
myrkranna á milli, ýmist í steikjandi
sól eða bleytu og aur. Það urðu margir
aukakrókarnir við að finna vöð á ám
eða rata veginn, einkum í skógunum.
Þeir komust þó alla leið með slitna
skó og sára fætur, Hjörtur berfættur,
til Garðarbyggðar. Oft dáðist Hjörtur
að náttúrufegurðinni á leiðinni.
Hjörtur var nú farinn að hjálpa til
við bústörfin og hann var sinnugur
um margt. Hann varð fyrstur meðal
íslenzku landnemanna til að eignast
kalkúna. Hann ól þá upp til sölu og fékk
50 cent fyrir hvern að haustinu, en
þeir lögðu sig á 5—6 kg hver.
L andnámið þarna var svo nýtt,
að um skólagöngu varð ekki að ræða.
En prestur, séra Friðrik Bergmann, þjón-
aði í héraðinu fyrstu arin. Á heimili
Hjartar var nokkur kostur íslenzkra
bóka og var hann orðinn læs og skrif-
andi. Meðal bókanna var ein sem Hjört-
ur hreifst af mest. Það var bláa bókin,
sem hann kallaði svo, eðlisfræði eftir
J.G. Fischer, sem móðurbróðir hans, séra
Magnús Grímsson, hafði íslenzkað og
vafalaust sent systur sinni þegar bókin
kom út 1852 hjá Bókmenntafélaginu.
Bók þessi er að vísu torskilin unglingi,
en Hjörtur stautaði sig samt fram úr
henni og las hana oftsinnis. Mun hann
hafa byrjað á henni fyrsta veturinn,
sem hann var þar. Hann hugsaði mjög
um efni eðlisfræðinnar í hjásetu eða
meðfram bústörfunum. Kom þá fyrir
að hann varð annars hugar við vinnu
sína. Einkum þótti á því bera við
gæzlu kúnna. Þess vegna er sögð sú
saga, að séra Friðrik Bergmann hafði
sþurt, er Hjörtur skýldi gætá kúa, 13
eða 14 ára gamall, hvbrt væri heídúr
áð hann gætti kúnna éða kýrnar gættu
hans! A veturna var lítið annað að
gera en að höggva við í eldinn og sinna
skepnunum. Þess á milli var nægur
tími. Sat Hjörtur þá löngum niður-
sokkinn í lestur bókarinnar. Hann
sagði sjálfur frá þvi síðar, að hánn
hefði kunnað bókina að mestu utanað og
hefði hann þó eigi gott minni til utan-
bókarlærdóms. En efni bókarinnar
höfðaði meira til skilnings en minnis og
þáð átti betur við Hjört. Hann reyndi
að gera einföldustu tilraunir sem bók-
in sýndi eftir því sem áhöld leyfðu, og
átti að lokum þá ósk heitasta að verða
svo efnum búinn, er hann yrði full-
vaxta, að geta gert allar tilraunirnar
sjálfur, einkum þó við rafmagnið, sem
heillaði hann mest.
Bókin varð Hirti drýgri til þroska en
nokkur skólaganga hefði getað orðið, að
því leyti að hún varð honum hvöt til
sjálfsnáms, er þroskaði hæfileika hans
til að kryfja sjálfur viðfangsefni sín til
mergjar.. Varð þetta undirstaða að lífs-
starfi hans síðar.
í bókinni segir, að tilraunir séu spurn-
ingar til náttúrunnar og að hún svari
ávallt. Þegar rétt sé spurt fáist rétt
svar. Ef ekki fáist rétt svar, stafi það
af því, að ekki hafi verið spurt á rétt-
an hátt. Þetta kom Hirti til að hefja
eigin athuganir í náttúrunni, þegar á
vnglingsárunum. Auk þess sem bók-
in benti, tók hann sér fyrir hendur að
athuga h'fið í kringum sig, dýrin og
jurtirnar. Hann safnaði grösum, skoð-
aði þau og greindi eftir kerfi, sem hann
bjó til sjálfur. Hann fékk við það mik-
inn áhuga á grasafræði, sem hélzt hon-
um alla tíð. Af búskapnum hafði hann
lært að meta gagnsemi grasa og nytja-
jurta. Hann athugaði og fuglana og
reyndi að fylgjast með ferðum þeirra,
einnig ormana og skordýrin. Hann at-
hugaði og fleira í náttúrunni, t. d. him-
in og loft, svo sem bláa bókin vísaði
til.
Einhverju sinni sendi móðir hans
hann í erindum til býlis allfjarri, eitt-
hvað um 50 km. Hann vissi stefnuna og
lagði af stað út á grassléttuna öruggur
um að rata. Hann gekk allan dag-
inn, kom fram erindi sínu og hélt þá
aftur á leið. Náði hann heim undir
morgun. Hann sagðist hafa gengið eft-
ir sólinni um daginn og stjörnunum
um nóttina. Hann dáðist mjög að nátt-
úrufegurð grassléttunnar, einkum í
ljósaskiptunum þegar litskrúð lofts og
lands tekur sífelldum breytingum í
hrífandi tilbreytni sem seint gleymist.
Á barns- og unglingsárum var
Hjörtur hvers manns hugljúfi á heim-
ili og utan. Með honum og móður
hans var mjög kært. En nú var Grimur
tekinn við bústjórninni með móður
þeirra, þannig að þegar Hjörtur var
orðinn 18 ára gamall taldi hann sín eigi
lengur þörf heima við. Guðrún systir
hans var farin til Chicago-borgar og
þangað langaði Hjört til að vinna sér
Hjörtur Þórðarson
frama, einkum við rafmagnsiðn, sem þá
stóð mikill ævintýraljómi um fyrir til-
verknað Edinsons. heimsfrægasta allra
uppfinningamanna. Hjörtur taldi sig
kunna dálítið fyrir sér í rafmagnsiðn úr
eðlisfræðinni og hann var handlaginn við
smiðar. Hjörtur lagði af stað úr sveit-
inni í allan þysinn í stórborginni árið
1885, til systur sinnar, öllum öðrum
ókunnugur. Var honum þá tamari ís-
lenzkan en enskan.
I Chicago.
Hjörtur ræddi við systur sína,
sem var kennslukona í borginni, um
hvað til bragðs skyldi taka. Taldi hún,
að hann þyrfti helzt skólagöngu. Féllst
Hjörtur á það og settist nú í barna-
skóla innan um 10 ára börn; lét hann
það ekkert á sig fá. Á næstu 2 vetrum
fór hann gegnum fjóra barnaskóla-
bekki og lauk gagnfræðaprófi (7th
grade). Þá stóð hann á tvítugu og var
kominn á þá skoðun, að lengra nám
yrði sér tímaeyðsla. Hann yrði nú að
fara að vinna fyrir sér, þótt honum
væri ljóst, að hann skorti enn mikla
menntun, sem hann þráði, en hennar yrði
hann að afla sér með sjálfsnámi. Hon-
um fannst hann vera vel fær um það
af reynslu sinni við lestur eðlisfræð-
innar.
Á þessum skólaárum sótti hann kirkju
fyrsta Baptistasafnaðarins og hitti þar
oft mann, sem var um 10 árum eldri en
hann og fékkst við smíðar á raftækjum
og lömpum, rafölum og ýmsum öðrum
rafbúnaði. Hjörtur spurði mann þennan
einhverju sinni hvort hann gæti ekki
tekið sig í vinnu, því hann hefði mik-
inn hug á þessari iðngrein. Hinn spurði
þá hvað hann teldi sig þurfa mikið
fé, til að lifa í stórborginni Chicago.
Hjörtur svaraði, að hann teldi sig geta
komizt af með 4 dali á viku. „Ertu viss
um það?“ spurði hinn. „Já, ég hefi lagt
það niður fyrir mér“, sagði Hjörtur. „Eg
býst við að geta greitt þér það kaup“,
svaraði hinn. Þar með réðst Hjörtur til
vinnu og skyldi nú standa á eigin fót-
um fjárhagslega.
Löngu seinna var Hjörtur að því
spurður hvernig hann hefði farið að því
að lifa á 4 dölum á viku. „Ég vissi að ég
hafði þetta kaup og ég ásetti mér að
láta það duga“, svaraði Hjörtur. „Eg
fékk þolanlegt herbergi í
vesturhluta borgarinnar með góð-
um morgunverði fyrir 2 dali. Ég gekk
til vinnu minnar og frá, notaði 1 dal í
aðrar máltíðir, sem ég keypti einkum
í bakarabúðum og 1 dal ásetti ég mér
að leggja til hliðar til bókakaupa."
Spyrjandanum, er var amerískur blaða-
maður, þóttu bókakaupin furðulegust í
svari Hjartar og hafði orð á því að þetta
hefði enginn gert, nema íslendingur.
Hjörtur keypti bækur í undirstöðu-
greinum náttúrufræða og raftækni.
Hann las einnig bækur eftir fræga
menn, s. s. Sir Oliver Lodge í eðlis-
fræði og Herbert Spencer í heimspeki,
er honum þótti mikið til koma, enda
þótt sumt væri ofvaxið skilningi hans,
að því er hann sagði. Hann vildi eiga
þær bækur er hann las og greip oft
til þeirra. Varð þetta byrjun að bóka-
söfnun, sem hann hélt fram ávallt síð-
an.
Hjörtur komst fljótt inn í starf sitt
og varð hinn liðtækasti. Sýndi hann
ávallt mikinn áhuga og snemma bar
á því að hann hefði tillögur til um-
bóta, sem reyndust vel. Rúmu ári eft-
ir, að hann hóf vinnu sína fékk hann
kauphækkun og rúmu ári þar á eftir
fékk hann fyrirspurn frá St. Louisborg
um hvort hann væri fáanlegur til að
koma þangað til fyrirtækis þar, Baum-
hoff að nafni, til að vefja rafhreyfla
í strætisvagna, en þá var í ráði að
breyta strætisvögnum borgarinnar í
rafknúna vagna. Var þetta mikil nýj-
ung um þær mundir, sem beiddist óð-
fluga út um allar hinar stærri borgir
Bandaríkjanna. Hjörtur sagðist sjálfur
ekki vita, hvernig fyrirtækið í St. Louis
hefði fengið vitneskju um hann, en
telja má víst, að hann hafi fljótt vak-
ið á sér athygli annarra fyrir hug-
kvæmni og hagleik. Rafvélasmíði var
þá ný iðngrein, sem fáir kunnu skil a.
Þurftu því margir að læra af sjálfum
sér, en í því efni munu fáir hafa stað-
ið Hirti á sporði.
í J’örtur tók boðinu og starfaði í
St. Louis á annað ár, fram á árið 1891,
en hann hafði alla tíð lagt hart að sér
og heilsu hans tók að hraka, svo hann
sagði starfinu lausu og hélt aftur til
Chicago og um tíma dvaldi hann á
æskuheimili sínu í Norður-Dakota hjá
móður sinni, sér til hvíldar og heilsu-
bótar. Hann hresstist brátt og hélt aftur
til Chicago. Hann réð sig þar til raf-
msgnsfirma upp á þau kjör. að hann
fengi aukalega greitt fyrir umbætur,
sem hann kynni að gera, þegar þær
væru teknar í notkun og eigendur
teldu sér hag að þeim. En þegar til
kom var hann svikinn um aukagreiðsi-
urnar enda þótt eigendur viðurkenndu
að hafa hag af umbótum hans. 1 bréf-
um Hjartar frá þessum árum tilfærir
hann umbætur, sem hann hafi gert við
rafvélasmíði þarna, en það var einangr-
un á vöfum í spori og vinding á vöf-
um á ferstrendum ási. Hjörtur hafði
þá eigi skap til að karpa við ráða-
menn fyrirtækisins og fór burtu. Hann
hafði áður skrifað Baumhoff í St. Louis
og hann svaraði um hæl og bauð Hirti
að koma. Hann skyldi fá greiddan ferða-
kostnað og 3 dali á dag í kaup.
Hjörtur segir í bréfi út af brottför-
inni frá hinu firmanu að hann hafi
lært að bera tilraunir sínar saman við
annarra og þær séu hreint ekki verri
en í meðallagi. Hann segist hafa feng-
ið töluvert meira sjálfstraust en áður.
Þetta lýsir bæði raunsæi Hjartar oghóg-
værð. Hann er þá farinn að hugsa um
að gerast sjálfstæður. Hann talar um
að ýmsir, sem hann hafi kynnzt, hafi
gerzt sjálfstæðir og vegnað vel. Væri
hann viss um að geta gert eins vel og
sumir þeirra.
Hjörtur dvaldi ekki hjá Baumhoff i
St. Louis nema fram á árið 1892, en
hélt þá aftur til Chicago. Hann hafði
þá sparað saman 300 dali og var óráð-
inn í því hvað gera skyldi. Það hvarfl-
aði að honum að hefja háskólanám 1
verkfræði, en honum fannst það taka
of langan tíma. Hann gæti haldið
áfram sjálfsnámi sínu og náð eins góð-
um árangri. Það varð þá úr, að hann
legði upp í ferðalag til að skoða sig um
í heiminum. Ýmsum þótti þessi hug-
mynd ekki hyggileg, en Hjörtur fór
sínu fram. Hann fór til ferðaskrifstofu
í borginni og fékk þar aðstoð til að
búa til ferðaáætlun um 10 þúsund mílna
Framh. á bls. 10.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
7. maí 1987