Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1966, Blaðsíða 2

tr
*
Kirkjuárið er listaverk, sem
hefir verið lengi í smíð-
nm. Ýmsir vi'lja vita nokícru meira
um það en almennt gerist. Væri
saga þess sögð nákvæmlega, yrði
hún efni í stóra bók. Þeir sem les-
ið hafa guðspjölliin munu hafa
veitt því eftirtekt að hátíðahelm-
ingur kirkjuársins líkist í stórum
dráttum samstofna guðspjalli. Sög-
urnar af fæðingu Jesú koma eðli-
lega í kringum jólin, efnið um
Jóhannes skírara og fleiri fulltrúa
ísraels eru textar jó'laföstunnar,
nafngjöf Jesú og umskurn á nýárs-
dag, skírn hans skömmu síðar, bar-
átta hans gegn valdi hins illa á
föstunni, en dymbilvikan kemur
ljóslega fram í textum guðspjall-
anna, er segja frá viðburðum
hennar svo að segja frá degi til
dags. Og mætti svo halda áfram að
telja nokkru fram yfir páska, en
lexíur hvítasunnunnar eru úr fyrstu
kapitulum Postulasögunnar. Undan-
tekningar eru að vísu a'llmargar,
en sé stiklað á stóru, munu menn
fljótlega sjá hve margt er sam-
eiginlegt.
L
F yrirmynd að kirkjuári kristinna
manna var heilagt ár ísraels, með þrem
stérhátíðum og vikulegum hvíldardög-
um, sabbatsdögunum. ttvildardaga höf-
lun vér að erfðum tekið, og tvœr af stór-
Giorgione; Tilbeiðsla fjárhirðanna. Málverk í Ríkislistasafninu í Washington.
Kirkjuár og stórhátíðir
Eftir prófessor Jóhann Hannesson
Ihátíðunum, páskana og hvítasunnuna, en
(hins vegar ekki þá (þriðju stórihátið
ísraels, laufskálahiátlíðina, er haldin var
að hausti að lokinni vínberjauppsker-
unni.
Elzta kristna hátíðiin eru páskarnir,
eem (þróuðust svo að segja í beinum
tengslum við páska ísraels. Þrennt þarf
að eiga sér stað til þess að páskarnir
komi: 1. Jafndægri á vori 2. Fyrsta
tungLfylling eftir jafndægrin. 3. Sunnu-
dagur, en á þeim sunnudegi eru páskar
kirkjunnar. Páskar ísraels eru á sjá'lf-
an tunglfyllingardaginn, það er einhvern
dag dymlbilvikunnar og þar af leiðandi
nokkru fyrr en vorir páskar.
Dymbilvikan er vikan fyrir páska, en
páskavikan er hins vegar sú vika, sem
hefst með páskadegi. Sá hluti guðspjall-
anna, sem segir frá viðburiðunum kring
um handtöku Jesú, rtéttarihöldunum yf-
ir ihonum, pínu hans, dóminum yfir
Ihonum, krossfestingunni, dauða hans Oig
igreftrun, nefnist passían. í passdunni
thefir Hallgrímur Pétursson fundið
íimmtíu atriði til að hugleiða og yrkja
um. Sum verk frægra tónsnillinga bera
heiti passiíunnar eða einstakra þátta
hennar; Mattheusarpassían eftir Bach
teist hámark slákra listaverka, en ann-
ars er flutningur passiíunnar á listræn-
an, hátiíðlegan hátt i kirkjum kunnur
allt frá 4. öld og inn í nútímann. Dymlb-
iivikan nefnist einnig kyrra vikan eða
vikan helga. Texti pálmasunnudags seg-
ir frá innreiðinni, textar mánudagsins
frá musterishreinsuninni, rökræður við
farisea og skriftlærða þriðjudag, og mið-
vikudag segir frá samningum milli öld-
ungaráðsins og Júdasar. Bæn Jesú og
innsetning Heil. kveldimáltáðar eru text-
ar skírdags, en á föstuidaginn langa
minntust menn margra viðburða: Yfir-
heyrslunnar fyrir Kaifasi, afneitunar
Péturs, sjálfsmorðs J'údasar, og svo rek-
ur hver viðburðurinn annan: Jesaís var
leiddur fyrir Pílatus og Heródes, Jesús
var aftur leiddur fyrir Pílatus, þá er
krosstourður Jesú, krossfestingin, orð
hans á krossinum, dauði Jesú og greftr-
un. Laugardaginn liggur Jesús í gröf-
inni, en kvöld þess dags var mjög mikil-
vægt í fornkirkjunni. Þá var skírn og
„vigilia“, það er vaka. Trúnemar voru
á skírðir — til upprisunnar með KristL
næturmyrkrinu var tendrað upprisu-
Ijósið — það er víða aðeins eitt Ijós á
einu kertþ en einnig tíðkast þrjtú kerta-
ljcs í þríarma ljósastiku og nefnist upp-
risuljós.
II.
U ndiribúningur undir páskana var
í fornkirkjunni einkum skírnarfræðsla
trúnemanna, sem stóð í margar vikur,
og guðspjöll og a'ðrir textar föstunnar
Ibera þessum undiribúningi vitni enn í
dag. Þeir segja margir frá freistingum og
baráttu Jesú við iHu andana, en inn í
sams konar toaráttu áttu trúnemarnir að
gsnga, bæði trúarlega og siðferðilega.
Þeir lærðu að afneita glysi heimsins, ill-
um öndum og prjá'li Dj'öfulsins, og einn
þáttur í baráttunni var fasta eftir sér-
stökum reglum. En á dögum Ireneusar
kirkjuföður, um 190 og s'íðar, var ekki
aimennt fastað nema í tvo daga, það
er föstudaginn 'langa og laugardag. En
fimmtíu árum síðar voru dagarnir orðn-
ir sex að tölu. Á Nikeuþinginu og árun-
urn á undan, um 320 og næstu ár, settu
menn fram hugmyndina um fjörutíu
daga föstu, og skyldi þá miðað við
páska, en ailir sunnudagar — þ.e. Drott-
ins dagar — voru undan skildir, og leiddi
þetta til að menn komu áð þeim degi,
sem lengi vel hefir verið kallaður
öskudagur. En sunnudagurinn á eftir
öskudegi fékk nafnið qadragesima, hinn
fertugasti, þótt talan sé ekki nákvæm
miðuð við páskana. Þá er guðspijallið
um freistingu Jesú. Baráttan gegn hinu
illa í öllurn myndum var fyrsta imál á
dí'gskrá föstutiímans — en einnig fræðsla
um sannindi hjálpræðissögunnar, sið-
ræns l'ífs og trúarinnar. En sunnudag-
urinn í föstuinngang, þ.e. næstur á und-
an öskudegi, er til minningar um skírn
Jesú.
Hér með hefir verið lýst myndun sjö
vikna föstunnar. En hvernig stendur þá
á níu vikna föstu, sem byrjar meir en
tveim vikum fyrir öskudag? Hún mynd-
aðist út frá reynslunni, þvlí sex kjöt-
lausir dagar í viku reyndust erfiðir í
framkvæmd í mörgum löndum, þótt
viiji væri fyrir hendi. Menn urðu að
fi nokkra föstulausa virka daga, og þar
með lengdist fastan, og enn bætast vi‘ð
sunnudagar, sem bera talnaheiti, sexa-
gesima og septuagesima, sextugasti og
sjötugasti, en þá er ekki talið af ná-
kvæmni. Þessi þróun varð á 7. og 8. öld,
og þessi sögulegu nöfn eru enn á sömu
sunnudögum oig áður í íslenzka alman-
akinu. Á þessu ári (1966) voru þeir
sunnudagar, er talnaheiti bera, allir í
febrúar. En mörg 'önnur latnesk heiti á
sunnudögum kirkjuársins eru komin af
iþeim intróitus (inngöngutexta) sem
messa dagsins hófst á, en þessir textar
voru oft úr Daviðs sálmum eða úr toréf-
unum í Nýja testamenntinu. Nú er yfir-
leitt inngöngusálmur á þessum stað í
messunnL
Hér af má nokkuð ráða hve miklu
menn töldu það varða a® búa sig vel
undir páskana. En um forsögu og síð-
ari sögu páskanna hlöfum vér áður skrif-
að, og verður hún ekki endurtekin hér.
En engin stórihátíð kirkjunnar hefir þró-
azt eins fijótt og eðlilega og páskarnir,
þótt hins vegar hlypi alltcnf mikill vc t-
ur í föstuna þegar snemma á mi'óöld-
um.
III.
Víkjum nú að tímanum eftir páska.
Hjá ísrael fyigdi hátið ósýrðu brauð-
ar.na svo fast á eftir páskunum að þess-
ar tvær hátáðir runnu saman í eina, sijá
Lúkas 22,1. En tilgangurinn með hátið-
unum var ekki sá sami. Tilgangur pásk-
anna var að minnast björgunar ísraels,
Ibæði frá dauða frumiburðanna og frá
dauða þjóðarinnar í Rauða hafinu, sem
virtist yfirvofandi þegar her Egypta elti
ísraelsmenn. En með ósýriða brauðinu
skyldi minnast dvalar þeirra í eyðimörk-
inni, og ósýrða brauðið var þess vegna
kallað neyðarbrauð og nefnisit svo þann
dag í dag með Gyðingum. Þá áttu þeir
einnig að minnast þess að þeir hiöl’ðu
«
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
24. desember 19S6