Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1955, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
út á miðjan Löginn, lagði honum
þar við festar og útbjó í honum
rannsóknastöð.
Þarna uppgötvaði hann svo
dvnamítið, hið öfluga sprengiefni,
sem verkfræðingar höfðu svo
lengi þráð. En það varð einnig hið
öflugasta drápstæki og eyðilegg-
ingartæki í höndum hernaðarþjóð-
anna, og varð mannkyninu því að
meira ógagni en gagni.
Nobel fékk einkalevfi á upp-
götvan sinni og varð brátt auðug-
ur á henni. Framleiðslan jókst
stöðugt og Nobel var kallaður
dynamitkóngurinn. Um það levti
er hann dó hafði hann 12 þúsund-
ir manna í þjónustu sinni. En
frægðin og auðurinn færði Nobel
enga gleði. Hann hafði vonast eftir
að geta gert mannkyninu mikið
gagn með uppgötvun sinni, þar sem
nú var hægt að ráðast í meiri og
stærri mannvirki en áður var talið
hugsanlegt, en hann sá að þótt
draumur hans rættist að þessu
leyti, olli sprengiefnið þó margfalt
meira böli, og það tók hann sér
nærri.
Hann kvæntist aldrei og hann
ákvað að ættingjar sínir skyldi ekki
fá einn einasta eyri af auðæfum
sínum. Honum fannst þetta vera
nokkurs konar blóðpeningar, sem
verja yrði á annan hátt en þann,
að þeir gengi að erfðum. Hann
ákvað að reyna að bæta nokkuð
fyrir það böl, er hann hafði valdið
mannkyninu, með því að verja auði
sínum til eflingar menningarmál-
um, því að ekkert annað en aukin
menning gæti leitt þjóðirnar af
glapstigum styrjalda.
Alfred Nobel andaðist í San
Remo á Miðjarðarhafsströnd hinn
10. desembcr 1896 og var þá 63
ára að aldri. Þegar erfðaskrá hans
var opnuð kom í Ijós, að hann hafði
ráðstafað aleigu sinni, um tveimur
miljónum sterlingspunda, á þann
hátt að þær skyldi lagðar í sér'
Alfred Nobel
stakan sjóð, en vöxtunum af hon-
um varið árlega til verðlauna í
fimm menningargreinum. Fern
verðlaun voru ætluð þeim, er skar-
að hefði fram úr öðrum árið áður
í eðlisfræði, efnafræði, læknisfræði
og bókmenntum. Fimmtu verð-
launin voru ætluð þeim, er dyggi-
legast hefði barizt fyrir heimsfriði,
og skyldu nefnast friðarverðlaun.
í erfðaskránni var svo ákveðið
að sænska vísindafélagið skyldi út-
hluta verðlaunum fyrir efnafræði
og eðlisfræði og kjósa til þess fimm
manna dómnefnd. Aftur á móti er
Karolinsku stofnuninni í Stokk-
hólmi falið að úthluta verðlaunun-
um í læknisfræði. En bókmennta-
verðlaunum úthlutar sænska aka-
demian.
Friðarverðlaununum úthlutar
fimm manna nefnd, sem kosin er
af stórþinginu norska.
Fyrstu verðlaunin voru veitt árið
1901 og fékk þau Wilhelm Konrad
Röntgen fvrir rannsóknir X-geisl-
anna, sem síðan hafa verið við
hann kenndir og kallaðir Röntgen-
gcislar.
Fyrsta konan, sem hlaut verð-
laun Nobels var frú Curie. Henrri,
manni hennar og Antoine Henri
Becquerel voru veitt eðlisfræðis-
163]
verðlaunin 1903. Átta árum seinna
fékk frú Curie Nobelsverðlaunin
fyrir efnafræði, fyrir rannsóknir
sínar á radium.
Nobel hafði tekið það skýrt og
skilmerkilega fram, að við úthlut-
un verðlauna mætti alls ekki gera
greinarmun á mönnum vegna þjóð-
ernis, og þessa hefir jafnan verið
vandlega gætt. Fyrstu fimmtíu ár-
in fóru langflest verðlaunanna til
Þvzkalands, þar næst til Banda-
ríkianna og þriðja í röðinni var
England. En engin þióð hefir feng-
ið bókmenntaverðlaun jafn oft og
Frakkar. Annars má geta þess, að
Nobelsverðlaun hafa skifst á milli
22 þjóða, og þau hafa jafnvel hlot-
ið Svertingi og Indverji.
Ef nefnd sú, sem á að úthluta •
einhverjum verðlaunum, getur
ekki orðið sammála, eru engin
verðlaun veitt það árið. Og það
er sorglegt tímanna tákn, að oft-
ast hefir þetta bitnað á friðarverð-
laununum. Þess má geta hér, að
friðarverðlaunum hefir ekki ætíð
verið úthlutað sérstökum mönnum,
heldur stundum stofnunum. Þann-
ig fékk Rauði krossinn verðlaunin
árin 1917 og 1944, en í hvort tveggja
skifti geisaði þá heimsstríð.
Hver, sem Nobelsverðlaun fær,
hlýtur jafnframt skrautskjal, þar
sem þess er getið fyrir hvað hann
hafi verðlaunin hlotið. Þá fær
hann og gullpening, sem vegur 290
grömm (10 únsur) og ávísun á allt
að 12.000 sterlingspund. En það er
skylda verðlaunamanns að flytja
fyrirlestur um störf sín áður en sex
mánuðir eru liðnir frá veitingu
verðlaunanna.
Verðlaunum er úthlutað árlega
hinn 10. desember, á dánardegi gjaf
arans. Yfirleitt hefir lítið borið á
óánægju með veitingar verðlaun-
anna, en þó finnst sumum, sem of
mjög sé seilst til þess að heiðra
með þeim menn, er þegar hafa
frægð hlotið. Segja vinir Nobels