Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1949, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
465
VETRARDVALI
Eftir J. B. S. HALDANE prófessor.
HAUSTIÐ er komið. Blöðin falla
af trjánum, einæru plönturnar
deyja, hinar visna. Ótölulegur grúi
smádýra, sem aðeins lifa á sumrin,
hefur orðið dauðans bráð. Kuldi og
snjór kemur. En þrátt fyrir betta
heldur lífið áfram. Næst þegar
vorar lifna plöntur og dýr aftur.
Ekki er þetta þannig um alla
jörð að árstíðir skiftast svo hastar-
lega á. En vjer hjer á norðurhveli
jarðar erum því svo vanir, að nátt-
úran kasti af sjer sumarskrúðan-
um og fari í hvítan fannahjúp, að
oss finst það ekki nema eðlilegt.
En fyrir þá, sem alist hafa upp í
heitu löndunum, er þetta óskilj-
anlegt. Einu sinni kom Nýsjálend-
ingur til Englands að vetrarlagi.
Hann sagði að Englendingar væri
aumu skussarnir, þeir nentu ekki
einu sinni að höggva upp trje, sem
væri dauð. En honum brá í brún
um vorið, þegar öll dauðu trjen
klæddust laufskrúði. Þá sá hann
hvað sjer hafði skjöplast.
Það hlýtur hverjum manni að
vera auðsætt, að þau dýr og jurtir,
sem geta lifað af vetrarkuldann
hjer á norðurhveli jarðar, hljóta að
vera einhverjum sjerstökum hæfi-
leikum gædd. Hjer hlýtur alt að
deyja, sem ekki kann ráð til þess
að verja sig fyrir frostinu. Því að
ekki eru allir norðurbyggjar eins
vel settir og spendýrin, sem hafa
heitt blóð í æðum, svo sem eins og
maðurinn, sem segja má að hafi
miðstöðvar upphitun í sjálfum sjer.
VENJULEGAST er svo til orða
tekið um þau dýr og jurtir sem lifa
af hinn stranga vetur, að þau hafi
lagað sig eftir lífsskllyrðunum. Og
það má nokkurn veginn til sanns
vegar færa, ef menn leggja ekki
alt of bókstaflegan skilning í hug-
takið að laga sig eftir einhverju.
Vjer vitum þess sem sje engin
dæmi, að kuldinn hafi haft þau
áhrif á neina lifandi veru að hún
þoli hann betur við það að búa við
hann. Einstaklingar geta aftur á
móti vanið sig á að þola kulda. En
það gengur ekki að erfðum og hef-
ur því engin áhrif á heildina. Það
sem vjer eigum við með því „að
laga sig eftir“ lífskjörunum, eru
þær breytingar, sem verða á lífs-
háttum hinna ýmsu tegunda, sem
um miljónir ára hafa verið að reyna
að nema nýtt land, þar sem veðr-
átta og önnur náttúruskilyrði eru
þeim óhagstæð.
Og það er í rauninni ótrúlegt
hvernig þeim hefur tekist þetta þar
sem jafn mikill munur er á hita og
kulda eftir árstíðum.
En það er eigi aðeins að vetrar-
kuldinn gerir lífið erfitt á norður-
slóðum. Veturinn gerir líka gagn-
gera breytingu á öllum lífsafkomu
möguleikum dýra og jurta.
Einfaldasta ráðið til þess að sigr-
ast á vetrinum er að deyja á haust-
in og skilja eftir fræ eða egg, sem
þola vetrarfrostin og vakna til lífs
á næsta vori. Enginn lifandi líkami
þolir það, að vatnið í frumuyef
hans frjósi. Það kemur líka í ljós,
að það eru aðeins þau egg og þau
fræ, sem eru þur, er þola vetrar-
kuldann. Egg, sem eru svo að segja
vætulaus, þola alt að 50 stiga frost.
En sjerstaklega eru vel sett þau
fræ og egg, sem hafa þann undar-
lega eiginleika, að lifna ekki nema
því aðeins að þau hafi lengi legið
í frosti. Að öðrum kosti mundu þau
lifna á haustin, þegár'fni'M'tíð ér,
og þá væri úti um þáu.1 "° 1
Mörg grös og jurtir blikna og
falla á haustin, en lífið’Helát í rót-
um þeirra yfir vetuririiá: !Trjen' fella
blöð sín og standa nákífPátlaíVVÓt-
urinn. En áður en þátf'felfáWéðin,
sjúga þau í sig safa ó$- 'lffrhagn
blaðanna og geyma I' stofHtiih sín-
um sem lífmagn til naéStá’vbrái'Það
er vegna þessa að blöðin skifta ávo
einkennilega og fagu¥íega,9unáI lit
á haustin. Grös ýjúffir ljfálla
vegna þess að það er bf'í^Áfkfð' Vath
í frumuvef þeirra ti!r!þess,:áð þáu
geti þolað frost. En‘í'1 gf'éíhúHV'-tíg
stofnum trjánna er ’Títíb vátfh óg
auk þess er þar safi, sdníí áfegur úr
kuldanum, og þar em líká-éfni,
sem alls ekki geta úrosið. Þess
vegna lifa greinar '• i> stofhar
trjánna þótt mikið ogKjaþgváirandi
frost sje. Og sama máli- erJflð g'egna
um hin sígrænu trje. í barrinu á
þeim er mikið um effíipséHi ekki
geta frosið, svo sem' 'trjiákvóðu' og
olíur. Og vegna þessára'efna’snark-
ar svo mikið í eininum þegar‘hann
er brendur. röeld u>Þ •
övxi'ty go imi'
DÝR, sem hafa mismunantíi heitt
blóð (þau voru áður tálih með
köldu blóði) eru þéfm eiginleika
gædd, að jafnhliða þvf sem kultíihn
eykst, lækkar blóðhiti þeirra:ogalt
starf frumanna í ííkáfha þeirra
verður hægfara og þau'vet'ða dauf.
Þess vegna eru höggörmar sprækir
á sumrin í hitunum, en hreyfa sig
varla þegar kalt er. Þcgíö: kuldinn
hefur svo náð vissu marki, sofna
þessi dýr, eða falla í veLrar dvala.
Ekkert getur þá haldið þcim vak-
andi. En þrátt fyrir þetta þola þru
ekki frost á meðan þau sofa. Um
leið og frumusafi þeirra;,frýs eru
þau dauð. Þau leita sjer því öll
skjóls áður en þau sofna.
Spendýrin, og þá sjerStaklóga
maðurinn, hafa sjerstaka hæfileika
til þess að standast vetrarfrostin.