Morgunblaðið - 19.12.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1992
Eistland — land úr fjötrum
eftir GrétarA.
*
Oskarsson
Síðastliðið vor barst beiðni frá
Eystrasaltslöndunum um aðstoð
Norðurlanda við að skipuleggja
flugmál í þessum löndum, eftir að
þau höfðu sagt skilið við fyrrver-
andi Sovétríki. Fyrir milligöngu
SWEDAVIA, dótturfyrirtækis
sænsku flugmálastjómarinnar, var
sett saman ráðgjafarnefnd þriggja
norrænna sérfræðinga í flugmálum
til þess að aðstoða Eystrasaltslönd-
in, Eistland, Lettland og Litháen,
við að skipuleggja loftferðaeftirlit
í þessum löndum og gera úttekt á
nýstofnuðum flugfélögum land-
anna.
Norræn ráðgjafarnefnd
í flugmálum
Ráðgjafarnefndin, sem kostuð
var af heimalöndum sérfræðing-
anna, var skipuð einum fulltrúa frá
Finnlandi, einum frá Svíþjóð og
undirrituðum frá íslandi, en sam-
kvæmt ákvörðun samgönguráð-
herra var ákveðið að taka þátt í
þessu samstarfsverkefni og standa
fyrir kostnaði sem af því hlytist
fyrir ísland. Sá kostnaður fólst
einkum í því að lána mig til verk-
efnisins í um 3 vikur í hverju landi
Eystrasaltsríkjanna og standa
straum af ferðakostnaði mínum og
upphaldi.
Starfið hófst í Eistlandi 5. júlí
sl. með tveggja vikna úttekt og
könnun á flugmálum Eistlands og
lauk þar í landi með ítarlegri
skýrslu sem afhent var flugmála-
stjóm Eistlands formlega í Tallinn,
höfuðborg landsins, í byijun sept-
ember sl. Næst fer nefndin til Lit-
háen og síðan til Lettlands. Mjög
framandi var fyrir mig að koma til
Eistlands því ég hafði aldrei áður
komið til nokkurs lands Sovétríkj-
anna fyrrverandi og mín einu kynni
af evrópskum kommúnisma í raun
vom nokkrar heimsóknir til Aust-
ur-Berlínar fyrir og eftir byggingu
Berlínarmúrsins fyrir um 30 árum.
Innlimun í Sovétríkin
Stalín innlimaði Eystrasaltsríkin
í Sovétríkin í síðustu heimsstyijöld
í samráði við nasistastjóm Hitlers.
Tugir og jafnvel hundruð þúsunda
Eistlendinga vom fluttir nauðung-
arflutningi úr landi til Síberíu og
til fæstra þeirra hefur spurst síðan.
Stalín lét svo í stríðslok og næstu
árin eftir stríð flytja hundruð þús-
unda Rússa til Eistlands til „blóð-
blöndunar“. Sú blóðblöndun hefur
nú ekki gengið betur en svo að enn
búa hundruð þúsunda Rússa í Eist-
landi, oft á sérrússneskutn svæðum
og hafa margir hveijir ekki haft
fyrir því að læra eistnesku, heldur
litið á sig sem forréttindastétt og
telja sig yfír Eistlendinga hafna.
Eistlendingar tala eigið tungu-
mál sem er náskylt finnsku. Þeir
era flestir lúterstrúar og í menn-
ingu og lífsviðhorfum líkjast þeir
mjög Norðurlandaþjóðum. Eistland
er nú af krafti að bijótast úr fjötr-
um sovéskra stjórnarhátta og kúg-
unar. í 50 ár hefur eistneska þjóð-
in verið fangi í eigin landi, mið-
stýrt með kúgunarvaldi frá
Moskvu; kúgunarvaldi sem jafnast
á við hið versta í mannkynssögunni
og er þá ekkert undanskilið.
Flugfélag Eistlands
Þegar Sovétríkin liðuðust í sund-
ur klofnaði AEROFLOT, sovéska
flugfélagið, í um 50 einingar en
úr hverri einingu varð sérstakt
flugfélag í hinum ýmsu fyrrverandi
sovétlýðveldum. Eistlendingar
stofnuðu ESTONLAN AIR, eða
Flugfélag Eistlands, og uppistaða
flugfélagsins var starfsfólk, flug-
vélar og aðrar eignir AEROFLOT
i Eistlandi.
Kjarni flugflota ESTONLAN AIR
er tólf Tupolev-134 flugvélar,
tveggja hreyfla þotur sem taka um
80 farþega hver. Einnig á félagið
nokkrar YAK-40 og Antonov-2
flugvélar, allt sovésk smíðaðar
flugvélar sem ekki era sambærileg-
ar við vestrænar gerðir, einkum
að því er varðar þægindi farþega
og hagkvæmni í rekstri. I niður-
stöðum sínum lagði norræna ráð-
gjafarnefndin því meðal annars til
að sem allra fyrst yrðu keyptar eða
leigðar vestrænar flugvélar til flug-
rekstursins, einkum og sér í lagi
af ofangreindum orsökum.
ESTONIAN AIR flýgur nú áætl-
unarflug til Vesturlanda, þ.e. Hels-
inki, Stokkhólms, Kaupmanna-
hafnar og Frankfurt. Fram til sjálf-
stæðisins 1991 var ekkert flug í
vesturátt frá Eistlandi og einu flug-
leiðirnar voru til austurs, lengra inn
i Sovétríkin, svo sem til Moskvu,
Kiev og Leningrad.
Ferð um Eistland
Að lokinni fyrstu viku úttektar
norrænu ráðgjafarnefndarinnar í
Tallinn kom flugmálastjóri Eist-
lands að máli við nefndina og spurði
hvort einhver nefndarmanna væri
fáanlegur til þess að fylgja honum
til sovésks flugvallar og herstöðvar
í suðurhluta landsins, en fyrir dyr-
um stóð afhending herstöðvarinnar
til eistneskra yfirvalda.
Ákveðið var að ég færi í þessa
för með flugmálastjóra Eistlands
sem ráðgjafí hans og alþjóðlegur
sérfræðingur í flugmálum og ókum
við snemma morguns frá Tallinn
til Párnu um 130 km leið, en þar
var þessi sovéska herstöð.
Á Ieiðinni fræddi flugmálastjór-
inn mig um landið og sögu þess
og benti mér á ýmislegt athyglis-
vert. Þjóðvegurinn sem við ókum
eftir var allgóður og vel við haldið
enda áður notaður sem ein aðal
flutningaleið sovéska hersins. Með
nokkurra tuga kílómetra millibili á
vegi þessum mátti sjá lögreglu-
stöðvar sem fyrir sjálfstæðið voru
notaðar til þess að hafa eftirlit með
allri umferð sem um veginn fór en
hafði nú hið snarasta verið breytt
í kaffihús af framtakssömum ein-
staklingum í nágrenninu sem kom-
ist höfðu yfir húsnæðið!
Á leiðinni mátti sjá bændabýli
eða samyrkjubú sem eistneska
stjórnin var að reyna að skipta og
úthluta til þeirra sem vildu gerast
sjálfstæðir bændur. Vandamálið
var hins vegar það að ekki eru til
neinir bændur lengur í Eistlandi.
Það vantar alveg tvær kynslóðir
af bændum í landinu og eins og
flugmálastjórinn lýsti því: Að vera
bóndi er ekki venjulegt starf, það
er lífsmáti.
Þjóðvegurinn til Párnu lá eigi
langt frá ströndinni og áður hafði
þess verið stranglega gætt og al-
gjörlega bannað að beygja út af
veginum í átt til strandar, nema
viðkomandi hefði til þess sérstaka
heimild og þar til gert vegabréf.
Óttast var að fólk reyndi að flýja
land, jafnvel syndandi, því ekki eru
nema um 20-30 km milli Eistlands
og Finnlands þar sem styst er.
í sovéskri herstöð
Þegar til Párnu kom ókum við
rakleitt inn í sovésku herstöðina
og svo mikið skildi ég af því sem
sagt var að flugmálastjórinn kynnti
mig fyrir rússnesku herforingjun-
um sem alþjóðlegan sérfræðing í
flugmálum og ráðgjafa eistnesku
ríkisstjórnarinnar við úttekt á flug-
vellinum. Rússnesku herforingjarn-
ir litu mig hornauga en vora þó
ekkert nema kurteisin.
Sovéska herstöðin í Pámu er
sjálfsagt ekkert frábrugðin öðrum
sovéskum herstöðvum og herflug-
völlum og líklega ekki svo frá-
brugðin vestrænum (NATO) her-
stöðvum heldur. Fyrir utan íbúðar-
húsnæði hermanna og skrifstofu-
húsnæði var ein mjög löng og breið
flugbraut þarna, stjórnstöð (flug-
stöð), vopnageymslur, eldsneytis-
og birgðastöðvar, flugskýli og 28
sprengjuheld flugvélabyrgi, sem
hvert um sig gat rúmað eina orr-
ustu- eða sprengjuþotu. Frá flug-
vellinum í Párnu hafa sovésku her-
þotumar á undanförnum árum og
áratugum flogið eftirlits- og æf-
ingaflug yflr Eystrasalt, oft upp
að sænsku yfírráðasvæði, og heyrði
ég á námsárum mínum í Svíþjóð
ýmsar sögur um misjöfn samskipti
sænskra og sovéskra herþotna þar
um slóðir.
Öllum herþotum sem staðsettar
höfðu verið á flugvellinum í Parnu
hafði þegar verið flogið til Rúss-
lands og flestir hermenn einnig
verið sendir þangað. Einungis voru
Grétar A. Óskarsson
„Ég er stoltur af því að
hafa fengið tækifæri og
heimild íslensku ríkis-
stjórnarinnar til þess
að taka þátt í þessu
þróunarverkefni í
Eystrasaltsríkjunum og
hvet eindregið til þess
að aðstoð við þau verði
aukin á öllum sviðum
sem við getum við kom-
ið.“
eftir um 100 herforingjar og yfír-
menn sem semja áttu við eistnesk
yfirvöld um yfirtöku flugvallarins
og herstöðvarinnar. Ég skildi að
vísu ekkert af samningaviðræðun-
um sem fram fóru á rússnesku, en
mér varð þó fljótlega ljóst að málið
snerist um það að herforingjamir
vildu fá undirritaða viðurkenningu
frá flugmálastjóra Eistlands um
það að hann hefði móttekið her-
stöðina og að Eistland skuldaði
Rússlandi einhver hundruð milljóna
rúblna fyrir hana. Þar stóð hnífur-
inn í kúnni því að flugmálastjóri
Eistlands var ekki á því að skulda
Rússum neitt. Frekar væri það í
hina áttina, að Rússar skulduðu
Eistlendingum skaðabætur, því að
eftir skoðun okkar á flugvellinum
kom ýmislegt æði misjafnt í ljós.
Allar byggingar, íbúðarskálar og
skrifstofur í herstöðinni, höfðu ver-
ið tæmdar af öllu verðmætu. Jafn-
vel kranar, vaskar, ofnar, ljósaper-
ur, rafmagnsrofar og fleira þess
háttar hafði verið fjarlægt og hirt.
Öll húsgögn og allar innréttingar
sem hægt var að fjarlægja voru
horfin. Einn hlutur hékk þó enn
uppi á vegg í fyrrum svefnsal her-
manna, augsjáanlega af því að
engum fannst neitt verðmæti í því
að hirða hlutinn. Þetta var
innrömmuð mynd af Lenín, túss-
teikning eftir eistneskan listamann
frá árinu 1969. Ég girntist mynd-
ina á svipstundu og flugmálastjóri
Eistlands var fljótur að ijarlægja
hana af veggnum og gefa mér.
Prýðir nú þessi virðulega mynd af
Lenín stofuvegg heima hjá mér
eftir að hafa hangið í nær aldar-
fjórðung í sovéskri herstöð.
Mengunarslys
Óskapleg mengun frá eldsneytis-
stöð flugvallarins mengaði allt
umhverfið olíu. Greinilega hafði
leki komið að neðanjarðarleiðslum
eldsneytiskerfisins sem notað var
til þess að fylla eldsneyti á herþot-
urnar og lak allverulegt magn elds-
neytis stöðugt út og streymdi upp
á yfirborðið á tveimur stöðum í
útjaðri flugvallarins og lak meðal
annars út í litla á sem rann þar hjá.
Var hér auðsjáanlega um mjög al-
varlegt mengunarslys að ræða og
hafði olía svo smálestum skipti
greinilega lekið út og lak ennþá.
Vandséð var hvernig hægt væri að
leysa vandann því að rússnesku
herforingjarnir sögðu engar teikn-
ingar til af eldsneytislögnum her-
stöðvarinnar og því erfitt um vik
að komast að upptökum mengunar-
innar. Greinilegt var að mikið magn
olíu var neðanjarðar, meira og
minna undir allri herstöðinni, þótt
olían rynni ekki sjáanlega upp á
yfírborðið nema á tveimur stöðum
alllangt frá eldsneytislögnunum.
Erindi okkar um yfirtöku her-
stöðvarinnar lauk því án árangurs
í þetta sinn og neitaði flugmála-
stjóri Eistlands að taka við herstöð-
inni fyrr en teikningar eldsneytis-
lagna lægju fyrir og Rússar féllu
frá öllum kröfum um greiðslu fyrir
flugvöllinn. Þegar ég kom til Eist-
lands aftur í byijun september
hafði málið leyst á þann hátt að
teikningarnar höfðu fundist í Pét-
ursborg (Leningrad), hreinsun olíu-
mengunarinnar var hafin og líkur
voru á að löndin sættust á yfirtöku
flugvallarins án endurgjalds.
Erfitt er fyrir okkur íslendinga
að gera okkur grein fyrir þeim
geigvænlegu vandamálum sem
Eystrasaltsríkin standa frammi
fyrir. Enn eru tugþúsundir her-
manna fyrrverandi Sovétríkja í
þessum löndum og eru ógn við
. sjálfstæði þeirra og fullveldi. Þegar
herliðið hverfur á braut eins og í
Párnu skilur það eftir sig auðn,
eyðileggingu og hrikalega mengun,
því ofangreint dæmi um olíumeng-
un í Párnu er ekkert einsdæmi,
heldur frekar dæmigert fyrir
ástandið í öðrum stöðvum sovéska
hersins í landinu.
Eistland og íbúar þess
Ibúar Eistlands era um 1,5 millj-
ónir og landið er um 45 þúsund
ferkm eða tæplega helmingur flat-
armáls íslands. Tallinn er höfuð-
borgin með um hálfa milljón íbúa,
þar af 47% Eistlendinga og 53%
rússnesku mælandi íbúa. Lífskjör
eru bág miðað við Vesturlönd og
kaup mjög lágt. Skrifstofumaður
hefur um 1.200 krónur í kaup á
mánuði, en á móti kemur að matur
og nauðsynjar eru á lágu verði.
Auðvelt er nú orðið að komast
til Eistlands og landið er sérstak-
lega ódýrt sem ferðamannaland.
Matur og drykkur (öl og vín) er
því sem næst ókeypis miðað við
verðlag hér á landi. Ferjur ganga
daglega til Tallinn frá Stokkhólmi
og Helsinki og reglubundið flug er
frá Helsinki, Stokkhólmi og Kaup-
mannahöfn með ESTONIAN AIR,
FINNAIR og SAS.
Eistlendingar eru einstaklega
vingjamlegir og hjálpsamir, sér-
staklega gagnvart Norðurlandabú-
um og ekki síst gagnvart okkur
Islendingum. Fjölmargir minntust
á það við mig að ísland hefði verið
fyrst Vesturlanda til þess að viður-
kenna sjálfstæði Eistlands og það
væri geymt en ekki gleymt.
Lokaorð
Fyrir þá aðstoð í flugmálum sem
við þremenningarnir, fyrir hönd
íslands, Svíþjóðar og Finnlands,
veittum Eistlendingum sl. sumar
era þeir sérstaklega þakklátir og
hafa látið þakklæti sitt í ljós á
margan hátt, bæði skriflega við
okkur og í orði á alþjóðlegum vett-
vangi, þ.m.t. hjá Alþjóðaflugmála-
stofnuninni.
Ég er stoltur af því að hafa feng-
ið tækifæri og heimild íslensku rík-
isstjórnarinnar til þess að taka þátt
í þessu þróunarverkefni í Eystra-
saltsríkjunum og hvet eindregið til
þess að aðstoð við þau verði aukin
á öllum sviðum sem við getum við
komið. Sérfræðiaðstoð kostar ekki
mikla peninga en er vel þegin og
kemur að miklu gagni þar sem
menning, menntun og hugvit er
fyrir hendi til þess að meðtaka og
nýta hana. Þeim peningum er vel
varið og ekki sóað til einskis, eins
og oft vill verða í löndum þriðja
heimsins, þar sem ráðamenn nota
þróunarhjálp Vesturlanda oftar en
ekki til vopnakaupa og til þess að
slátra eigin þegnum.
Höfundur er flugvélaverk-
fræðingur og framkvæmdastjóri
loftferðaeftirlits.
VEUIÐ ÞAÐ BESTA
VEUIÐ Ifö
Ifö 4 1— á z LU CXL X
- SÆNSK GÆÐAVARA
FASTI BYGGINGAVORU-
VERSLUNUM UM LAND ALLT.