Morgunblaðið - 17.06.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR17. JÚNÍ1986
Aldarminning:
Jóhann Þ. Jósefsson
alþingismaður ográðherra
eftir Guðjón
Armann Eyjólfsson
Inngangur
í dag hinn 17. júní 1986 er liðin
öld frá fæðingu Jóhanns Þ. Jósefs-
sonar alþingismanns og ráðherra.
Fyrir alla sem láta sig varða ís-
landssögu og þá sérstaklega sögu
Vestmannaeyja á þessari öld er það
tilefni til að minnast Jóhanns Þ.
Jósefssonar og rifja upp lífshlaup
hans og störf, sem eru hluti af þjóð-
arsögunni. Hann má hiklaust telja
einn af merkustu íslendingum og
stjómmálamönnum á þessari öld.
Jóhann Þ. Jósefsson sat lengst
allra þingmanna, sem hafa setið á
Alþingi fyrir Vestmannaeyjar með-
an það var sérstakt kjördæmi, en
svo var allan þann tíma sem hann
sat á Alþingi frá 1924 til 1959 eða
á 43 löggjafarþingum. Þegar Jó-
hann Þ. Jósefsson lét af þing-
mennsku hafði hann setið nær
helming allra löggjafarþinga (frá
1874), ef aukaþingin eru talin með.
Uppruni og æskuár
Jóhann Þorkell Jósefsson var
fæddur í Fagurlyst í Vestmannaeyj-
um 17. júní árið 1886.
Foreldrar hans voru Jósef Jóns-
son (f. 6. maí 1848 — d. 12. jan.
1887) og kona hans Guðrún Þor-
kelsdóttir (f. 10. jan. 1844 — d. 14.
okt. 1919), sem þar bjuggu. Þar
var áður kallað á Hólnum. Jóhann
reisti síðar sérstaklega fallegt og
myndarlegt íbúðarhús við hlið
æskuheimilis síns, sem hann nefndi
einnig Fagurlyst, og bjó þar þangað
til hann flutti með fjölskyldu sína
til Reykjavíkur árið 1935. Hús þetta
stóð síðar við Urðarveg, en fór
undirhraun í eldgosinu 1973.
Foreldrar Jóhanns voru vel látin
sómahjón. Jósef var mesti dugnað-
armaður og „skaraði fram úr sam-
tíðarmönnum sínum fyrir vitsmuna-
sakir", skrifar Sr. Jes A. Gíslason,
sem var honum samtíma í Vest-
mannaeyjum á æsku- og unglings-
árum sínum.
Faðir Jósefs var Sr. Jón Þorvarð-
arson (f. 1826), síðar prestur að
Görðum á Akranesi og prófastur í
Reykholti í Borgarfirði; sonur Þor-
varðar prests Jónssonar, sem veitt
var Holt undir Eyjaflöllum árið
1847 og síðar að Prestbakka á Síðu.
Móðir Jósefs var Þorgerður Guð-
mundsdóttir bónda að Bjamastöð-
um í Grímsnesi, sem var vinnukona
í Holti, þegar Jósef fæddist. Jósef
var komið til fósturs í Indriðakoti
undir Eyjaíjöllum hjá hjónunum
Jóni Jónssjmi og Amdísi Þorsteins-
dóttur, en meðal baraa þeirra var
merkiskonan Þuríður í Hvammi,
sem þekkt var á sinni tíð í Eyja-
íjallasveitum. Jósef átti þama gott
atlæti. Hann var mikill gáfupiltur,
næmur og skilningsgóður og frábær
reikningsmaður. Strax á unga aldri
lagði hann sig eftir þekkingu á
gangi himinhnatta og eftir sögn
Þuríðar: „Margt af því sem var
henni ráðgáta í sambandi við þau
lögmál, sem stýra rás þessa hnattar
var henni auðskilið, þegar Jósef var
búinn að miðla henni af fróðleik
sínum í þeim efnum" (Þórður Tóm-
asson — Eyfellskar sagnir II). Jósef
fór um tvítugsaldur til Vestmanna-
eyja og lærði þar siglingafræði af
dönskum stýrimanni á einni af
jöktunum, sem komu hvert vor til
Vestmannaeyja með vörur til
dönsku selstöðuverslunarinnar.
Meðan saltfiskurinn var þurrkaður
yfír sumarið og iundaveiðin stóð
sem hæst, er fiður var ásamt fiski
dijúgur útflutningur frá Eyjum fyrr
á tíð, var skipunum haldið til fisk-
veiða á sumrin. Þetta voru 150- 200
rúmlesta seglskip. Jósef varð síðar
skipstjóri á þilskipinu „Josephine
sem var einmöstruð jakt og haldið
til hákarlaveiða á miðum frá Vest-
mannaeyjum frá Reykjanesi til
Austur-Homs. Jósef kenndi síðar
Sigurði Sigurfinnssyni hreppstjóra
siglingafræði og ef til vili fleimm,
en Sigurður var m.a. skipstjóri á
hákarlajaktinni Neptúnusi. Hann
kenndi síðar formönnum í Vest-
mannaeyjum siglingafræði, en á
aðalfundi Bátaábyrgðafélags Vest-
mannaeyja 3. janúar 1910 sam-
þykkti félagið, að formenn yrðu
prófaðir í siglingareglum og vom
þau skilyrði sett í reglugerð Báta-
ábyrgðafélagsins, að formenn
þeirra báta, sem væri í ábyrgð fé-
lagsins hefðu þessa kunnáttu og
kynnu 16 áttir áttavitans. Félagið
skipaði Sigurð Sigurfinnsson til
þess að prófa þá, sem tókust for-
mennsku á hendur í fyrsta sinn.
Jósef og lærisvein hans Sigurð
Sigurfinnsson má því telja til frum-
kvöðla í kennslu sjómannafræða hér
á landi.
Jósef fórst á sviplegan hátt í
fiskróðri suður af Bjamarey hinn
12. janúar 1887. Jóhann Þorkell
var þá aðeins rúmlega hálfs árs
gamall og yngstur þriggja bræðra.
Guðrún Þorkelsdóttir, ekkja Jó-
sefs, var í móðurætt úr Vestmanna-
eyjum, en faðir hennar var Þorkell
Einarsson frá Eyvakoti á Eyrar-
bakka. Til hennar réðst nú hinn
mesti ágætis maður, Magnús Guð-
laugsson frá Fíflholtshjáleigu í
Landeyjum (f. 1863). Hann kvænt-
ist síðar Guðrúnu meðan Jóhann
Þorkell var enn á bamsaldri. Magn-
ús reyndist Jóhanni sem besti faðir,
þó að Jóhann lýsi síðar vel þeim
Ijúfsára trega, sem gætir hjá böm-
um yfir föður— eða móðurmissi. í
snilldarlega vel rituðum kafla í bók-
inni Faðir minn, þar sem hann ritar
um föður sinn og stjúpföður; fléttar
Jóhann listilega saman frásögnina
og skrifar: „Ekki þarf því að lýsa
hvért áfali það er fyrir bam að
missa föður eða móður þegar í
æsku og verður slíkt aldrei að fullu
bætt“.
Magnús stjúpi hans var sjómaður
og reri lengst ajf á vertíðarskipi með
Magnúsi Guðmundssyni á Vestur-
húsum, sem var einn mesti sjósókn-
arinn í Vestmannaeyjum um alda-
mótin síðustu. Magnús var að sögn
Jóhanns „náttúrugreindur að eðlis-
fari“ og féll aldrei verk úr hendi.
En það er líkast því að örlagadís-
ir eða nomir skapi mönnum örlög
og slái lífsvefinn. Hinn 20. maí árið
1901 drukknaði Magnús við fimmta
mann í fiskiróðri á bátnum Sjólyst,
sem hann var formaður með. Þetta
var aðeins Qórum dögum eftir
mesta sjóslys, sem orðið hefur við
Vestmannaeyjar er 27 menn fórust
með Fjallaskipinu Björgólfí við
Klettsnef. Báturinn sem Magnús
Guðlaugsson fórst með hét sama
nafni og bátur sá, er Jósef, faðir
Jóhanns dmkknaði af. Telja kunn-
ugir að það hafi verið sami báturinn,
en uppgerður og stækkaður eftir
að Jósef fórst með honum árið
1887.
Jóhann Þ. Jósefsson ólst því upp
við aðstæður þar sem lífsbaráttan
var hörð og krafðist oft á tíðum
mikilla fóma. Hann var kominn af
fermingaraldri tæpra 15 ára, þegar
stjúpfaðir hans fórst. Það hafði
farið vel á með þeim og Magnús
mun þá þegar hafa veitt athygli
góðum gáfum Jóhanns, því að Jó-
hann skrifar svo: „Ég býst við, að
hann hafi áformað að kosta mig til
mennta, þó að hann væri ekki
margmáll um þá fyrirætlan frekar
en annað, því hann bar mig mjög
fyrir brjósti og arfleiddi mig eftir
sinn dag.“
Jóhann Þorkell segir svo frá
drakknun föður síns og fóstra: „Um
það bil 14 ár liðu milli dánardægra
þeirra föður míns og stjúpföður.
Báðir ólu þeir önn fyrir sama fá-
tæka heimilinu. Hin vota gröf varð
beggja hlutskipti. Báðir fórast þeir
á sömu slóðum og af sama bátnum."
Þegar Jóhann ritar þetta er hann
lífsreyndur maður rúmlega sextug-
ur og hafði þá með ráðherraemb-
ætbi náð hátindi stjómmálanna.
Undirtónninn er samúð með þeim
sem sorgin sækir heim. Kaflann um
þá Jósef og Magnús endar Jóhann
þannig: „Þau era orðin mörg heimil-
in í Vestmannaeyjum, sem goldið
hafa landskuldina þungu sem hafið
heimtar oft af þeim, er sækja lífs-
björg sína í greipar þess.“
Þroska- og
manndómsár
Jóhann Þorkell varð nú fyrir-
vinna móður sinnar, en eldri bræður
hans vora þá famir að heiman.
Hann stundaði öll þau störf sem til
féllu við fiskvinnu og umsvif vax-
andi útgerðar. Skömmu síðar hóf
hann störf hjá Gísla J. Johnsen, sem
hafði þá nokkra fyrr hafið um-
Jóhann Þ. Jósefsson
fangsmikinn atvinnurekstur. Arið
1906, þegar Jóhanna Þ. Jósefsson
stendur á tvítugu verður stórkostleg
atvinnubylting í Vestmannaeyjum
með tilkomu vélbáta í stað áraskipa.
Hjá verslun Gísla J. Johnsen hafði
Jóhann á hendi afgreiðslu skipa og
flutninga á milli skips og lands með
afurðir og vörar. Hann kynntist
því af eigin raun hinum erfiðu
hafnarskilyrðum fyrir opnu hafi og
átti síðar mestan fátt í að gera
Vestmannaeyjahöfn að þeirri líf-
höfn, sem hún síðan hefur verið
íslenska þjóðarbúinu.
í þúsund ár höfðu Eyjabúar mátt
búa við nær algert hafnleysi fyrir
opnu hafi. Á legu fram af verslunar-
húsunum fyrir innan lág sker sem
sum fóra í kaf á flóði gátu skip
aðeins legið óhult um sumardag og
þá svinbundin með akkeri fram og
aftur af skipinu auk festa á Holu-
klett. Á vetrarvertíðum var leiðin
oft ófær áraskipum, sem fengu þar
áföll og menn fórast upp í landstein-
um. Fram af stærsta verslunar-
húsinu var stuttur biyggjusporður
byggður úr höggnu móbergi 1880.
Fólk bar allt á höndum sér og konur
og böm drógu fiskinn undan sjó úr
flæðarmálinu, karlmenn settu skip-
in í hróf með blóðrisa bökum.
Þannig vora aðstæður í Vest-
mannaeyjum, þegarþessi föðurlausi
og fátæki piltur byijar að sjá sjálf-
um sér og móður sinni farborða.
Samt var pólitískt vor í lofti og fólk
fann á sér að nýir og betri tímar
fóra í hönd.
„Nú finnst mér vomótt, ísland,
sem skjálfandi skar mót skínandi
degi. — Álög þín verða brotin",
kvað Landvarnamaðurinn Einar
Benediktsson.
Jóhann Þ. Jósefsson var í 14 ár
við flutninga og afgreiðslu skipa,
sem komu til Vestmannaeyja.
Ekkert varð úr skólanámi hans og
hann hlaut ekki aðra skólagöngu
en hina almennu bamafræðslu hjá
Sr. Oddgeiri Guðmundsen presti að
Ofanleiti og nokkra tilsögn í ensku
hjá Magnúsi Jónssyni sýslumanni.
Hann mat æ síðan mikils þessa
kennara síðan.
Sennilega getur verið erfitt fyrir
fólk nú á dögum, að gera sér grein
fyrir öllum þeim ijölda erlendra
skipa, sem var hér við landið á
fyrstu áratugum aldarinnar. Það
vora skip af fjölmörgu þjóðerni og
lágu þau oft í vari við Vestmanna-
eyjar og komu þangað með sjúka
menn eða fengu vistir. Eyjólfur
Gíslason frá Bessastöðum (f. 1897)
greinir frá því í Sjómannadagsblaði
Vestmannaeyja 1986, að hann hafí
eitt sinn talið 136 skip í vari fyrir
austan Eyjar. Frakkar gerðu t.d.
árið 1906 180 skip út á íslandsmið,
en auk þess vora fjölmargar fær-
eyskar skútur, enskir og þýskir
togarar. Skip frá Norðurlöndunum
fluttu vaming til og frá landinu og
þeirra fyrsti og síðasti viðkomustað-
ur var oft Vestmannaeyjar. íslend-
ingar vora enn í kröm og rétt aðeins
famir að rétta úr kútnum. Það var
því alþjóðlegt andrúmsloft, sem
þessi ungi piltur starfaði í þegar
hann afgreiddi skip, sem stönsuðu
við Vestmannaeyjar. Hann lét ekki
þar við sitja heldur notaði hvert
tækifæri til að mennta sig í skóla
lífsins. Jóhann náði undraverðum
árangri og varð með sjálfsnámi svo
vel menntaður maður að fágætt er
um óskólagenginn mann. Auk norð-
urlandamála talaði Jóhann Þ. Jó-
sefsson frá unga aldri reiprennandi
og las ensku, þýsku og frönsku.
Hann var mjög vel lesinn í sænskum
bókmenntum, kunni mikið af kvæð-
um og unni fagurri hljómlist.
Jóhann varð þýskur konsúll í
Vestmannaeyjum skömmu eftir
1920, á dögum Weimar-lýðveldis-
ins, og var síðar sendur nær árlega
af ríkisstjóminni til Þýskalands til
samningagerða fyrir Islands hönd.
Jóhanni var boðið að verða fyrsti
sendiherra Islands í Þýskalandi, en
hafnaði því.
Jóhann Þorkell gegndi konsúl-
starfi sínu af alúð og lipurð og t.d.
lesa um það í ferðabók Hubert
Schongers — Auf Islands Vogel-
bergen, sem kom út árið 1927. Jó-
hann hafði frá unga aldri haft mikið
samband við þýska sjómenn, sem
komu til Vestmannaeyja og eftir
að hann flutti þaðan varð hann
umboðsmaður þeirra hér á landi til
æviloka. Hann var heiðraður af
Þjóðveijum og hlaut heiðursmerki
þýska Rauða krossins fyrir störf sín
að björgunar- og líknarmálum.
Til að ná valdi á franskri tungu
var Jóhann daglegur gestur í
franska sjúkrahúsinu í Vestmanna-
eyjum, sem tók til starfa á vetrar-
vertíðinni 1907 og kynntist þar hinu
franska starfsfólki, en þar störfuðu
yfir vetrarmánuðina og fram á
haust franskar hjúkranarkonur,
franskur matreiðslumaður og snún-
ingspiltur. í blaðaviðtali 2. ágúst
1962 sagði frú Chevillon, sem var
forstöðukona franska spítalans í
Vestmannaeyjum árið 1912 um
Jóhann Þ. Jósefsson: —„ Svo sjarm-
erandi og gáfaður piltur. Hann
talaði mjög vel frönsku og kom
seinna til Parísar" — Á stjóm-
málaferli sínum varð Jóhann fasta-
fulltrúi Evrópuráðsins og einn af
forsetum ráðsins. Þar stýrði hann
fundum með festu og virðingu og
mælti þá jafnan á franska tungu.
„Var lítilli þjóð mikill sómi og land-
kynning að slíkum fulltrúa," segir
Gísli Jónsson forseti Sameinaðs
Alþingis, er hann minntist hans við
þingsetningu 10. október 1961.
Bjami heitinn Benediktsson forsæt-
isráðherra ritaði merka minningar-
grein um Jóhann í Morgunblaðinu
hinn 25. maí 1961 og um tungu-
málagáfu Jóhanns skrifar hann
eftirfarandi:
„Eitt sinn er Jóhann var á efri
áram staddur á alþjóða-ráðstefnu
með tveim háskólagengnum löndum
sínum, nefndu þeir hann til sérstaks
trúnaðarstarfs vegna þess að þeir
töldu hann sér fremri í málakunn-
áttu." „Verslunarfræði og viðskipti
kunni hann betur flestum sínum
samtíðarmönnum" ritar Bjarni í
sömu grein.
Sem fyrr segir vora mikil tíðindi
að gerast á íslandi upp úr síðustu
aldamótum og enn meiri vora í
vændum. íslendingar vora að vakna
eins og Jón Sigurðsson forseti hafði
svo lengi vonað og vora að taka í
hendur stjórn eigin mála. Upp-
bygging atvinnulífs og nýrra kaup-
staða, fyrirheit ungum mönnum
vora fram undan. Strax frá unga
aldri hafði Jóhann mikinn áhuga á
stjómmálum og skipaði sér í flokk
Landvamamanna, sem vora rót-
tækustu samtökin í sjálfstæðis-
baráttu íslendinga á áranum
1902—1912 og var meginstefna
þeirra, að ísland yrði fijálst og
óháð sambandsland Danmerkur.
Helstu forvígismenn flokksins vora
Bjami Jónsson frá Vogi, Benedikt
Sveinsson (yngri) þingforseti, Þor-
steinn Erlingsson og Jón Jensson
bróðursonur Jóns forseta. Upp úr
flokki Landvamamanna og fleiri
samtaka var síðar stofnaður Sjálf-
stæðisflokkurinn gamli. Landvam-
armenn höfðu mikil áhrif á Þing-
vallafundinum árið 1907, en hann
hafði afgerandi áhrif á sjálfstæðis-
baráttu Islendinga. Jóhann var út-
sölumaður blaðsins Ingólfs, sem var
málgagn flokksins og birtust þar
oft ágætir fréttapistlar úr Vest-
mannaeyjum, sem Jóhann hefur
sennilega skrifað.
Stjórnmálaferill — bæj-
arfulltrúi og
þingmaður
Umsvif í Vestmannaeyjum vora
ótrúlega mikil á fyrsta og öðram
áratugi aldarinnar eftir að vélbáta-
öldin hófst. Árið 1918, þegar ísland
verður fullvalda ríki var íbúatala
Vestmannaeyja orðin yfir tvö þús-
und manns (2033) og vélbátar 63
að tölu en 12 áram áður við upphaf
vélbátaaldar vora íbúar rúmlega
600 manns og tveir vélbátar réra
á vetrarvertíð 1906.
Stjóm skipulegs kaupstaðar var
brýn nauðsyn og hinn 22. nóvember
1918 vora samþykkt lög um kaup-
stað í Vestmannaeyjum. Hinn 16.
janúar 1919 fóra fram fyrstu bæj-
arstjómarkosningar í Vestmanna-
eyjum. Þó hefst glæsilegur stjóm-
málaferill Jóhanns Þ. Jósefssonar,
sem er síðan óslitinn næstu 40 árin,
en hann lét af þingmennsku árið
1959.
Fyrstu bæjarstjómarkosningar í
Vestmannaeyjum vora leynilegar
hlutfallskosningar og fékk Jóhann
flest atkvæði þeirra sem vora kjörn-
ir í bæjarstjóm. Kosið var um menn
en ekki lista.
Jóhann Þ. Jósefsson var síðan
bæjarfulltrúi í Vestmannaeyjum
næstu tuttugu árin til 1938. Árið
1923 bauð Jóhann sig fram til þings
á móti Karli Einarssyni sýslumanni,
sem hafði verið sýslumaður Eyja-
manna síðan 1910 og sýnt mikinn
dugnað við stofnun Björgunarfé-
lags Vestmannaeyja og var kjörinn