Morgunblaðið - 18.07.1984, Blaðsíða 20

52
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. JÚLj 1984
Jón Þ. Árnason:
Lífríki og lífshættir C.
Spurningin er: Hverja varöar um
arfleifð Evrópu og vestræna
menningu á meðan nóg er að eta
og drekka, og öllu er fórnað fyrir
bílinn?
Varla yrði stætt á að telja ýkj-
ur, þó að hreyft væri að almenn-
ur áhugi Vesturlandafólks á
mannkynssögu, mannfræði og
landafræði, sé af fremur skorn-
um skammti. Áhugaleysið má að
mestu rekja til tómlætis stjórn-
vaida og hirðuleysis aðstand-
enda verðar.di þjóðfélagsþegna.
Á þeirra reikning ber að
skuldfæra vígstöðu vinstrafólks
í stjórnstöðvum uppeldis- og
menntamála, og þess vegna
flesta sigra, sem það hefir unnið
á þrautreyndum siðum og venj-
um við uppfóstran og þekk-
ingarleit barna og unglinga. Sú
aðstaða og þeir sigrar eru enginn
hégómi. Það staðfestir ríkjandi
eymd í alltof mörgum mennta-
stofnunum.
Hnignun fylgir hrun
Með alltraustri vissu má eigi
að síður ætla, að flestir aðrir en
þeir, sem hafa orðið örkumla í
hrærivélum samlagsfræðanna
(rekstur kaupfélagsbúa í Tanz-
aníu, kynlífshegðun bavíana,
matarlyst verkalýðshreyfingar-
innar) hafi einhvers staðar rek-
izt á einhvers konar sögulanda-
bréfabók einhvern tíma á 10—20
ára skólagöngu.
Þær bækur af þessu tagi, sem
ég hefi skoðað, hefjast venjulega
á örfáum uppdráttum af landa-
skipan á forsöguöld. Þeim fylgja
síðan drjúgir kaflar uppdrátta
af Persíu, Egyptalandi, Litlu-
Asíu og Miðjarðarhafslöndum.
Aþenu og Hellas, Róm og Róm-
arríki er þar að sjálfsögðu gerð
ítarleg og verðug skil. Dalmatía,
Gallía, Germanía og Norður-
Afríka hljóta ávallt skilmerki-
lega umfjöllun. Sama á einnig
við um „Hið heilaga rómverska
keisararíki þýzkrar þjóðar",
Rússland, Ameríku o.s.frv. á
ýmsum tímaskeiðum. Nýjustu
útgáfurnar helga „Ríkjaskipan
veraldar eftir lok Heimsstyrj-
aldar 11“ rækilegt rými, og lýkur
oftast með kaflanum „Afríka:
Heimsálfa i sköpun".
Allar slíkar sögulandabréfa-
bækur, sem eru betri en í meðal-
lagi, geyma ennfremur fjölda
uppdrátta, línurita og skýr-
ingamynda, er útlista sam-
gönguleiðir og þjóðflutninga,
íbúafjölda og náttúruauðlindir,
útbreiðslu og áhrifasvæði helztu
kynþátta, kynkvísla, þjóða og
trúarbragða. Einnig landnám og
nýlendur Evrópuríkja árin 1790,
1884, 1914, 1920, 1939, 1946 og
1960; sömuleiðis hernaðar-,
stjórnmála- og efnahagsbanda-
lög á ýmsum tímum.
Hér hefir aðeins verið drepið á
meginatriði og farið mjög hratt
yfir sögu.
Þegar skilmerkilegri sögu-
landabréfabók er flett, fær eftir-
tektarsamur athugandi afar
nýtilegar hugmyndir um vöxt og
viðgang, hnignun og hrun hinna
ýmsu ríkja og heimsvelda. Hann
kemst ekki undan að álykta, að
mannkynssagan sé stríð um
völd, takmarkið staðgóð drottn-
un yfir löndum og þjóðum.
Evrópa var heimurinn
ólíklegt er, að nokkur hugs-
andi Vesturlandabúi leggi slíka
bók frá sér, án þess að renna
augum á ný yfir rás viðburðanna
síðustu 4—5 aldirnar eða nálægt
því. Einkum hlýtur honum að
verða starsýnt á yfirráðavett-
vang stórveldanna til ársins
1920, þegar Þjóðabandaiagið var
sett á laggirnar; Mið- og Aust-
ur-Evrópu árið 1945, eftir lok
síðari heimsstyrjaldar og hinn
sovézk/bandaríska sigur yfir
vestrænni menningu; Asíu og
Kyrrahafslönd árið 1949, eftir að
Bandaríkjamenn höfðu brugizt
skjólstæðingum sínum og Kína
hafði orðið kommúnismanum að
bráð; og Afríku á árunum
1960—1973, eftir að Bandaríkja-
mönnum og kommúnistum hafði
tekizt að tortíma evrópskum yf-
irráðum þar með rógi og gengd-
arlausum hatursóhróðri gegn
öllu, sem sköpunarverkið hafði
ekki ætlað varanlegan samastað
i úrtíningsdeildinni. Síðan hafa
veraldarinnar voluðustu, einmitt
af þeim sökum. En, samt sem
áður, Evrópa hafði það, sem öllu
skipti: valdið og völdin.
Vesturlönd stóðu föstum fót-
um á eigin vettvangi, móðurjörð
siðmenningarinnar. Ennfremur
drottnuðu þegnar þeirra, þjóðir
og ríki yfir allri Ameríku, allri
Afríku, allri Ástralíu/Eyjaálfu,
og bróðurhluta Asíu. Japan var
reyndar án vestrænna yfirráða,
þó að Vesturlönd hefðu einnig
þar látið vita af sér. Kína var
líka að nafninu til utangarðs, en
þó höfðu Evrópuríki náð þýð-
ingarmestu hlutum þess í sina
tauma, aðallega með hyggilegum
íhlutunar- og hlunnindasamn-
ingum, þannig að nálega öll nýti-
legustu héruð og fylki Kína voru
a.m.k. hálfnýlendur.
„The Germans to
the Front!“
Víst sýndu Kínverjar við og
við hvimleiðan mótþróa. Síðari
hluta 18. aldar gerðist yfirgang-
ur þeirra sífellt óbærilegri og
náði hann hámarki í svokallaðri
artilburðum lokið með uppgjaf-
arsamningum hinn 7. september
1901.
Evrópa ætlaði sér að lifa.
(Minnisverður útúrdúr: Ein-
hverju sinni, er uppreisnin stóð
sem hæst, og Bretar voru í
slæmri klípu, örvænti Sir
Edward um að fá sér og mönnum
sínum borgið og taldi sig ekki
eiga aðra úrkosti en að leita
ásjár Þjóðverja með neyðarkall-
inu: „The Germans to the
Front!" Annað sögufrægt óp
Breta í nauð: í örlagaorrustunni
við Waterloo, 15 km sunnan
Brússel, hinn 18. júní 1815, á
enski hershöfðinginn Wellington
(herstyrkur 93.000 manns) í
vonlítilli varnarbaráttu gegn
árásarher Napoleons (herstyrk-
ur 125.000), og er að áliðnum
degi tekinn að hugleiða, ef ekki
undirbúa undanhald, stundi
hann upp yfir sig, þegar klukkan
var að nálgast 5, og Prússar enn
ókomnir til hjálpar honum: „Ég
vildi að Guð gæfi að myrkrið
skylli á eða að Prússarnir
kærnu!" Og honum varð að bæn
Þeir böröust gegn syndinni og — sigruðu!
„Frelsi ti) tjáningar, frelsi til trúariðkana, frelsi frá skorti, frelsi frá ótta.“
Á milli böðla
og hræsnara
Maðkur Leiftur Varhuga-
í mennta- liðinna verðir
málum alda verndarar
þeir, sem ekki máttu án velvilj-
aðrar handleiðslu og miskunn-
semi vera, engzt sundur og sam-
an í uppáþrengdu „frelsi og
sjálfstæði".
Alveg sérstaklega hlýtur ár-
talið 1914 að verða ógleyman-
legt. Þá var heimurinn allur, eða
næstum allur, háður vilja og
valdi Evrópuþjóða, og þess
vegna njótandi vestrænnar
menningar.
Laukrétt er það, að sums stað-
ar voru vestræn áhrif og yfirráð
aðeins formleg. Þjóðfélags- og
lífshættir innfæddra höfðu víða
verið látnir blessunarlega af-
skiptalausir og gátu þegnarnir
því yfirleitt unað glaðir við sitt
Boxarauppreisn árið 1900, unz
Evrópumenn töldu mælinn loks
fullan hinn 20. júní það ár, þegar
hinn keisaralegi sendiherra
Þýzkalands í Peking, barón von
Ketteler, var myrtur á götu um
hábjartan dag þar í borginni. Þá
rann stórveldum Evrópu blóðið
til skyldunnar og sendu þau
typtunarhersveitir til Kína.
í hlut Breta kom forystan að
mestu, og hvíldi hún aðallega á
herðum Sir Edward Seymour,
flotaforingja, sem reyndist ekki
valda hlutverki sínu með neinum
ágætum, þótt að lokum færi bet-
ur en á horfðist í fyrstu. Að
rösku ári liðnu höfðu Kinverjar
lært sína lexíu, og var uppreisn-
sinni, von Blúcher og Prússar
hans (herstyrkur 120.000 manns)
komu á vettvang í tíma, börðust
og sigruðu Napoleon með hinum
ensku vopnabræðrum sínum.
Wellington bjargaðist og hlaut
frægðina (47.000 hermenn sam-
tals lágu í valnum).)
Að lokinni þessari stórstígu
yfirferð og lauslegu athugunum
á glæsiferli og fjallháum yfir-
burðum Evrópuþjóða, hrýs hug-
ur við samanburð á leiftrandi
birtu þessa liðna sumars og
helmyrkri hins nær linnulausa,
nálega 60 ára langa hausts, sem
við nú lifum og óðum nálgast
fimbulvetur. Engum fær duiizt,
að framvindan hefir, með stutt-
um hiéum, aðeins orðið á einn
veg:
Fyrir áhrif einhverrar öldung-
is óskiljanlegrar, skyndilegrar
sálarskorpnunar hafa Vestur-
landabúar látið frjálslyndinga,
rótleysingja og annað vinstri-
ættað telja sér trú um, að þeir
gætu því aðeins orðið hólpnir
með þeim hætti að útvega sér
samvizkubit sökum atgervis
síns, afreka og yfirburða um ár-
þúsundaskeið. Svo langt er þegar
komið úrkynjun og aumingja-
skap, að þeim virðist fróun í að
yfirstíga hvern annan í að kal-
níða, eða a.m.k. sniðganga eftir
megni, lífsveglegustu menning-
arhugtök, s.s. vald, ríki, stjórn,
svo að ekki sé minnzt á baráttu;
alveg án tillits til allra hugrenn-
ingatengsla.
Sannfæring
stórmennis
Á því leikur þess vegna lítill
efi, að hinn frjálshuga, enski
sagnfræðingur og stjórnmála-
maður, Lord Thomas Babington
Macaulay (1800—1859), hefir
ekki skotið yfir markið, þegar
hann komst þannig að orði:
„Þjóð, sem þykir enginn
sómi að göfugum afrekum
löngu liðinna forvera, mun
aldrei áorka neinu, sem
óbornir afkomendur geta
talið þess virði að vera
hreyknir af.“
Því miður bendir margt til, að
fullvissa hins mæta öðlings:
„Ég hefi lengi verið sannfærður
um, að óbeizlað lýðræðisskipulag
muni fyrr eða síðar gera út af
við frelsið eða siðmenninguna
eða hvort tveggja," sé að nálgast
að verða sannspá — fyrr en
flesta grunar eða gat grunað.
Þeir, sem ekki óttast þetta,
mættu að skaðlausu minnast
þess, að síðan árið 1945 hefir
Rauði herinn staðið alvopnaður
50 km frá Hamborg, og sýnir
ekki á sér neitt fararsnið.
Og allir þeir, sem ýmist, (1)
birgðu Rauða herinn upp að vist-
um og vopnum, (2) börðust af
alefli og lögðu líf sitt og limi og
eignir í sölurnar til þess að
Rauði herinn næði sem allra
mestu af Austur- og Mið-Evrópu
undir blóðhramm sinn, og síðast
en ekki sízt (3) fögnuðu sigrum
Rauða hersins og sungu „hetju-
dáðum" hans lof og dýrð, ættu
aldrei að taka sér í munn orðin
frelsi, mannréttindi, mannúð og
réttlæti. Slíkt ætti ekki bara
sómatilfinningin eða almenn
háttvísi að fyrirbjóða, heldur
ekki síður þó að ekki væri meira
en meðalgreind.
Nema, náttúrlega, að þeir
hefðu áður lýst yfir iðrun og gert
yfirbót sennilega.
Að öðrum kosti verður afar
erfitt að leggja trúnað á, að slíkt
lið myndi sýna af sér umtals-
verðan garpsskap, ef og þegar
sovétmenni teldu sig þurfa að
beita vopnum til þess að drýgja
„hetjudáðir" gegn Vestur-
Evrópu. Mig minnir að ekki séu
liðnir 2 mánuðir siðan öldunga-
deild Bandaríkjaþings felldi með
naumum atkvæðamun tillögu
um að hefja brottflutning her-
liðs síns frá Evrópu, 90.000
manns fyrst í stað.
Tillagan náði reyndar ekki al-
veg nægum stuðningi í 1. at-
rennu eins og þegar er getið. En
þær verða trúlega fleiri, og ekk-
ert gefur tilefni til að ætla, að
Bandaríkin sýni samherjum sín-
um í NATO meiri drengskap en
vinum sínum í Vietnam, Kína og
víðar í Asíu (einu sinni voru SE-
ATO og CENTO), ennfremur á
Kúbu, í Mið- og Suður-Ameríku
o.s.frv.
Óhlutdrægni mín býður mér
að bæta við, að mér er ekki
kunnugt um annað en að banda-
rísk stjórnvöld hafi fullkomlega
staðið við öll loforð, skuld-
bindingar og samninga, sem þau
hafa gert við sovétmenni og
samherja þeirra.