Morgunblaðið - 02.09.1982, Blaðsíða 34

34
MORGUNBfccAtHQ, flMMTUDAGUR 2. SEPTEMBER 1982
Hulda Einarsdóttir
kaupkona — Minning
FORSPJALL
Sumir kvedja og .síðan ekki
söfruna meir
aðrir með söng
sem aldrei deyr.
Þannig orti Þorsteinn Valdi-
marsson um listamanninn aust-
firska Inga T. Lárusson. Þessi orð
koma í huga mér er ég minnist
konunnar Huldu Einarsdóttur,
sem kvödd verður hinstu kveðju
hérna megin grafar í dag, fimmtu-
daginn 2. september 1982. Hulda
Einarsdóttir hafði til að bera
þann persónuleika, bjó yfir þeirri
auðlegð, reynslu og baráttu, átaka
og sigra, að líf hennar ómar í vit-
und okkar sem stórbrotinn óður,
sérstæð hvatning í ógleymanleg-
um minningum. Hulda Einars-
dóttir var ein hinna íslensku
kvenna sem eggjaði aðra til dáða
með fordæmi sínu að gefast aldrei
upp. Líf hennar, þrá hennar, vonir
hennar og draumar búa okkur vin-
um hennar og ættingjum í sál og
sinni sem „söngur er aldrei deyr“.
(■uð er í hverjum Kewla
sem cegnum nóttina brýst.
Sama hver eldinn annast
ef af honum blessun hlýst.
Þannig kveður Davíð um Vita-
vörðinn er gætir þess að ljós leið-
sagnarinnar slokkni aldrei. Ljós
leiðsagnar Huldu Einarsdóttur
mun aldrei slokkna.
í BORGARFJARDARBYGGÐUM
Hulda Einarsdóttir fæddist á
Hvanneyri í Borgarfirði 18. júní
1914. Hún var því nýlega orðin 68
ára er hún lést 25. ágúst síðastlið-
inn. Foreldarar Huidu voru Einar
Jónsson þá ráðsmaður og kennari
á Hvanneyri, Austfirðingur að
ætt, og Guðbjörg Kristjánsdóttir
kona hans, ættuð af Snæfellsnesi.
Hulda var önnur í röðinni í hópi
níu systra, en af þeim voru sjö
fæddar á Hvanneyri. Hulda er
fyrsta systirin sem hverfur yfir
landamæri lífs og dauða, fyrsti
hlekkurinn í systrakeðjunni sér-
stæðu er brostinn.
Hulda Einarsdóttir elst upp á
Hvanneyri til níu ára aldurs, þeg-
ar foreldrar hennar flytja að
Krossi í Innra-Akraneshreppi.
Hún geymdi því alla tíð í huga
sínum minninguna um hið óvenju-
lega menntasetur sem Hvanneyri
var á þessum árum í styrkri stjórn
Halldórs Vilhjálmssonar skóla-
stjóra og hins mikla mannvals í
kennaraliði og starfsliði bænda-
skólans. Hugljúfar voru minn-
ingarnar og urðu greindu barni og
stórlyndu að fyrirheitum og fögr-
um draumum.
Mjög skipti um til erfiðleika og
andstreymis á Krossi, en þar ólst
Hulda Einarsdóttir upp næstu
fjögur árin eða til þrettán ára ald-
urs. Viðkvæmt æviskeið hlaut
fyrstu eldskírnina. Mikil vinna og
miklar kröfur til barns á umbrota-
tíma urðu Huldu í senn ótti og
efling. Hún hlaut að leggja sitt
fram og líklega meira en hóf er að
til að tryggja afkomu og öryggi.
Auðvitað leiddi allt þetta til
þroska, en það skildi líka eftir ör í
ungri sál.
Arið 1927 flytor móðurbróðir
minn, Einar Jónsson, með fjöl-
skyldu sína, eiginkonu og sjö börn,
til Akraness. Hulda, næstelsta
dóttirin var þá sem fyrr segir
þrettán ára. Akranes átti eftir að
skapa frænku minni og mágkonu
forlög, margslungnari og litríkari
en auðið reynist að greina frá í
fáum orðum á kveðjustund.
Hulda Einarsdóttir býr á Akra-
nesi rúman áratug eða til ársins
1938. Aldrei urðu andstæðurnar í
lífi hennar meiri en einmitt á
þessum árum. Aldrei varð ástin og
ólgan að djúpstæðari veruleika. I
þeim eldi urðu gáfur hennar og
raunsæ greind að þeirri kjölfestu
lífs hennar er aldrei brást henni
síðan. Hulda var fullþroska kona á
þeim aldri er stöllur hennar
byggðu sér óvitrænar skýjaborgir.
Vafalaust átti skólavist hennar
á Laugavatnsskóla í tvo vetur á
árunum 1930—1932 sinn þátt í
hinum öra þroska og hinum hik-
lausu ákvörðunum. Þar kynntist
hún héraðsskólamótuninni eins og
hún gat best orðið á þessu blóma-
skeiði nýs skólaforms í landinu.
Bóknám, verknám og líkamsrækt
var hugsjónagrundvöllur hér-
aðsskólanna, en vakning til dáða
og lífstjáningar þau markmið,
sem stefnt var að. Að skapa lista-
menn orðs, lita og tóna, hagleiks-
menn í verklegum greinum, af-
reksmenn í íþróttum og atgervi,
þannig áttu héraðsskólarnir að
gera sögu fortiðar og lífssýn fram-
tíðar. Vistin á Laugarvatni varð
Huldu Einardóttur að þroskatíma
meiri en hægt er að rekja á
skammri stundu.
En nú tók lífið sjálft við hinni
ungu konu í stofnun heimilis og
sköpun eigin veraldar. Hulda Ein-
arsdóttir giftist sumarið 1932
Gísla Eylert Eðvaldssyni, ættuð-
um frá Norðurlandi en stundaði
þá rakaraiðn sína á Akranesi með
miklum glæsibrag í vinsældum
hinna nýju heimkynna. — Þau
Gísli Eylert og Hulda Einarsdótt-
ir eignuðust þrjú börn á Akranesi
þau sex ár er þau áttu þar fagurt
heimili. Þau voru Einar Eylert
elstur, þá Rósa og loks Birgir.
Það vita allir að árin sex sem
þau hjón áttu heimili á Akranesi
bjuggu yfir andhverfum ljóss og
skugga, unaðar og andsteymis.
Hafa ber það líka í huga að ein-
mitt á þessum tíma fer kreppan
mikla um landið og breytir á fáum
árum forsendum öllum til afkomu
og sjálfsbjargar. Því fer svo að
Gísli Eylert hvetur til brottfarar
frá Akranesi og telur nánd heima-
slóða sinna á Norðurlandi ákjós-
anlegri samastað. „An gallanna
værum við ekkert," segir leikrita-
skáldið bandaríska Arthur Miller.
Ef til vill voru áform þeirra hjóna,
Gísla og Huldu, ekki gallalaus, en
í þeim fólst lífsþrá og leit á vit
hins óþekkta.
AKUREYRARDVÖL
Hulda og Gísli flytja með börn
sín þrjú til Akureyrar síðsumars
1938. Þar átti Hulda Einarsdóttir
heima næsta áratuginn eða til
haustnótta 1948.
Á Akureyri átti Hulda í vænd-
um erfitt tímaskeið, þótt hinu
myndi hún aldrei hafa neitað að
það veitti henni lífsskilning djúp-
an og gaf henni samúð og sátt „við
allt lítið og lágt sem lifað er fyrir
og barist er móti“. — Hér kynntist
Hulda hinni sáru sorg barnamiss-
isins, þegar dóttir hennar, Rósa,
deyr af slysförum og bar hun í
lífskviku sinni síðan sár er aldrei
hvarf. Rósa var efnilegt barn og
nálgaðist skólaaldur þegar hér er
komið sögu.
Ekki leið hins vegar á löngu þar
til þeim hjónum fæddist aftur
dóttir og var hun skírð eftir systur
sinni og ömmu, Rósa Guðbjörg.
í endurminningu Huldu var Ak-
ureyrardvölin engin óskatími. og
væri henni engan veginn að skapi
að við hana yrði dvalið sérstak-
lega. Svo mun heldur ekki gert.
Upplausnartímar hafa einnig
bjartar hliðar þótt það verði að-
eins síðar sem þær koma í ljós í
skerpu, hiklausri ákvarðanatöku
og miskunnarlausu endurmati.
I»<*gar NÓIin dvelur
bak við drunualeg nký,
þá er hún aó gráta
meó (>uói yfír því,
hvaó myrkriA er elakað
mannheimum í.
Þetta litla ljóð Davíðs frá
Fagraskógi heitir Að skýjabaki.
Sólin, lífið og ljósið er að skýja-
baki. Líklega hefur Huldu fundist
hið fegursta að skýjabaki þegar
hún tekur þá ákvörðun að slíta
samvistum við eiginmann sinn og
fara með börnin sín þrjú til
Reykjavíkur haustið 1948.
í REYKJAVÍK
k(( *eit þn sitt besU hver vinur mér e»f
og viljandi hlekkti mig enginn.
Kn til þetw »A skafa þaó allt saman af
er ævín aA helminKi íívnícin
Mér kæmi það ekki á óvart að
frænku minni og mágkonu Huldu
Einarsdóttur hafi oft verið hugsað
til hinna óvenjulegu ljóðlína Þor-
steins Erlingssonar þegar hún síð-
ar leit yfir líf sitt og mat það í
nýrri stöðu. Hún var þrjátíu og
þriggja ára er hún fluttist til höf-
uðborgarinnar og þar átti hún síð-
an heimili í þrjátíu og fimm ár.
Það er ekki ætlun mín að rekja
nákvæmlega sögu Huldu þá hálfa
ævi er hún býr í Reykjavík. En eitt
er ljóst varðandi þá sögu að hún
hófst í andbyr og henni lyktaði í
lífssigri.
Þar kom margt til og verður
fátt rakið hér, en þessa skal getið
sérstaklega.
Börn Huldu og Gísla Eylerts
reyndust móður sinni gleðigjafar
og það því meir sem árin liðu.
Hvert á sínu sviði sóttu þau á
brattann. Einar Eylert, elsti son-
urinn ruddi sér að verulegu leyti
sjálfur braut til mennta og frama.
Hann er nú stórbóndi í Skagafirði,
jafnframt því sem hann er ráðu-
nautur í héraðinu í trausti mennt-
unar sinnar, en hann er búfræði-
kandidat frá Hvanneyri. Síðari
kona Einars er Ásdís Sigrún Sig-
urjónsdóttir handavinnukennari
frá Skörðugili í Skagafirði. Birgir
er mjólkurfræðingur að mennt og
stundar þann starfa í Borgarnesi.
Hann er kvæntur Lilju Jónasdótt-
ur. Birgir hlaut einnig að stunda
nám við harða kosti, en sýndi þá
og sannaði hvað í honum bjó. Rósa
Guðbjörg stundaði nám í Sam-
vinnuskólanum í Bifröst og lauk
þaðan verslunarprófi vorið 1960.
Hún er gift Reyni Þorgrímssyni,
kaupsýslumanni. Bæði Rósa og
maður hennar áttu eftir að veita
Huldu hina margvíslegustu aðstoð
er hún sjálf ákvað að setja á stofn
eigin verslun. Þá eignaðist Hulda,
frænka mín, þriðju dótturina árið
1951, Bryndísi Benediktsdóttur,
ástarbarn er sannaði móður sinni
að „blessun fylgir barni hverju“.
Bryndís er læknir að mennt einnig
eiginmaður hennar Þórarinn
Gíslason og stunda þau nú bæði
framhaldsnám í fræðum sínum í
Svíþjóð.
Þá hafði það í annan stað mikla
breytingu í för með sér á högum
Huldu Einarsdóttur og leiddi líf
hennar til nýs fagnaðar, treysti og
fryggði framgang og sókn er hún
giftist eftirlifandi manni sínum,
Kláusi Eggertssyni frá Leirár-
görðum í Melasveit í desember-
mánuði 1961. Kláus Eggertsson,
síðar maður Huldu, er hið mesta
góðmenni, af traustum ættstofni
borgfirskum, vammlaus maður,
greindur og réttsýnn. Með þessum
síðari ráðahag gat Hulda notið
hæfileika sinna, gáfna og gervi-
leika meir og betur en nokkru
sinni áður. Þau Kláus festu kaup á
eigin íbúð á Kjartansgötu 4 og í
sama húsi tryggðu foreldrar
Huldu sér samastað, Einar og
Guðbjörg. Má segja að þá yrðu
Hulda og Kláus verndarvættir
þeirra og verður þeim seint þökk-
uð hin margvíslega hjálp og hinn
ómetanlegi stuðningur sem hinum
aldurhnignu var í té látinn. Bæði
Einar og Guðbjörg bjuggu á
Kjartansgötu 4 til æviloka í skjóli
og umönnun Huldu og Kláusar. Ef
til vill er það einmitt þess vegna
sem Kjartansgata 4 er í vitund
okkar flestra, skyldra og tengdra
ættarreiturinn, samkomustaður-
inn, griðastaðurinn.
Þriðja breytingin á lífsferli
Huldu Einarsdóttur, sem verður
við komu hennar til Reykjavíkur,
er barátta hennar að hljóta stöðu
á vinnumarkaði. Sú barátta var
ekki auðveld. Það var hetjubar-
átta ungrar konu að berjast ein
áfram með börnin sín. En miklir
sigrar voru unnir í þeirri baráttu
engu að síður. Það var stór
áfangasigur er elsta systir hennar,
Þóra, fékk því til vegar komið að
Huldu var falið trúnaðarstarf á
saumastofu Landspítalans. Hand-
brögð Huldu sviku engan og hún
hafði um árabil forstöðu á örugg-
um vinnustað. Svo fór þó að Hulda
kaus ekki að vera í forsvari
saumastofunnar, enda miklar
breytingar fyrirhugaðar á stað-
setningu hennar og rekstrartækni.
Þá var það sem Hulda árið 1973
ákveður að stofnsetja eigið fyrir-
tæki Rýjabúðina, verslun með
margvíslegar hannyrðavörur. Rýj-
abúðin var smá í upphafi í þröngu
húsnæði á Laufásvegi. En í
útsjónarsemi Huldu óx hún og var
þegar Hulda dó mun öflugri á góð-
um verslunarstað við Lækjargötu.
Því mundi Hulda ekki una að
gleymt væri hve börn hennar og
tengdabörn studdu hana af mikilli
ósérhlífni og þá alveg sérstaklega
Rósa Guðbjörg í verslunarrekstr-
inum.
„En nú fór sól að nálgast æginn“
eins og segir í fagurri vísu eftir
Þorstein Erlingsson. Hulda Ein-
arsdóttir gekk ekki heil til skógar
síðustu árin. Hún bar þó aldrei
þrautir sínar á torg. Henni fannst
líka sjálfri að lífið hefði þrátt
fyrir allt fært sér svo mikla ham-
ingju og veitt gleðistundir sem
aldrei liðu úr minni. Ekki voru það
síst barnabörnin hennar sem gáfu
henni sólskinsstundirnar. Þau
voru nú orðin ellefu talsins. Það
var bros á vör og birta í augum er
hún hafði þau á heimili sínu eða
heimsótti, þótt dreifð væru í fjór-
um byggðarlögum, þrem á íslandi
og einu í Svíþjóð.
Hulda Einarsdóttir elskaði lífið.
Hún vildi lifa að veita manninum,
sem hún unni, aðstoð og skapa
honum fögnuð á fögru heimili.
Hún vildi lifa og fagna sigrum
barnanna sinna, hvetja þau til
drengskapar og dáða. Og hún vildi
lifa að fylgjast með þroska, vexti
og framsækni barnabarnanna,
vera þeim gleðigjafi og ráðgjafi
hollur og heill.
VIÐ LEIÐARLOK
l»ú s<*m eldinn átt í hjarta,
yljar, lýsir þo þú deyir.
Vald þitt cykst og vonir skarta,
verk þín tala, þótt þú deyir.
Þetta er hluti síðasta erindis í
ljóði Davíðs: Þú, sem eldinn átt í
hjarta. Eg hygg að margt af því
sem skáldið dregur fram í því ljóði
sé þess eðlis, að fella megi að lífi
Huldu Einarsdóttur. Ég hygg líka
að þarna komi fram margar af
sérhugmyndum hinnar þöglu
kynslóðar er hlaut þroska sinn og
mótun á árunum 1920—1940. Eitt
skal rakið hér, að það eru hinar
furðulegu andstæður rómantískra
viðhorfa og raunsæis í stefnumót-
un. Undirstraumurinn þungi í
persónuleikamótun þöglu kynslóð-
arinnar var raunsæi, borgaralegt
eða félagslegt, en yfirborðskvikan
var rómantísk í sjálfsafneitun og
sjálfsfórn.
Hulda Einarsdóttir var trú
kynslóð sinni og lífsviðhorfum
hennar.
Fulltrúi kynslóðar, sem byggði
trú sína á forsendum sem aldrei
kom aftur, er horfinn.
En eilífðin og ódauðleikinn sem
Hulda trúði á er henni nú stað-
reynd og okkur huggun.
Eiginmanni, börnum, tengda-
börnum og barnabörnum færum
við einlæga samúð og biðjum Guð
að blessa þau í þeirri trú sem var
hinni látnu hæli og styrkur.
Guðmundur Sveinsson
Þegar litið er til baka frá degi
tölvu- og tæknivæðingar til hand-
verkfæra aldamótamanna, þá á
ungt fólk í dag erfitt með að skilja
þær aðstæður, sem þjóðin lifði við
á þeim tíma. Hörmungar seinni
hluta síðustu aldar höfðu fellt
marga, landflótti til Vesturheims,
fátækt, basl og hungur. En þeir,
sem af lifðu og eftir stóðu, sérlega
unga fólkið, fylltist þjóðfélags-
kennd, mynduðu ungmennafélög,
þeyttu lífslúðra sjálfstæðis og
frelsis. Ný von kviknaði. Einhugur
var til framfara, baráttuandi í
sérhverjum einstaklingi, jafnvel
listagyðjan bjó um sig í sérhverju
brjósti og blómstraði, lífsbraut
þjóðarinnar var mörkuð.
Ungt fólk eignaðist von í fyrsta
skipti í margar aldir. Það voru því
ekki bara vonlaus augnagot, sem
fóru á milli glæsilegrar, ungrar
stúlku frá Eyrarsveit á Snæfells-
nesi, Guðbjargar Kristjánsdóttur,
og gjörvilegs mannkostamanns
frá Austfjörðum, Einars Jónsson-
ar, síðar vegavinnuverkstjóra.
Framtíðin var þeirra. Hún var
komin af vel gefnum, dugmiklum
snæfellskum stofni, en hann hlað-
inn eiginleikum sterkustu ætt-
arstofna Austfjarða. Þau ákváðu
að marka sína braut saman, sem
entist þeim hamingjusamlega æfi-
langt. Þau bjuggu á ýmsum stöð-
um t.d. á Hvanneyri, en þangað
fluttu þau með Halldóri Vil-
hjálmssyni, skólastjóra, og hans
glæsilegu konu, frú Svövu. Þar á
milli var mikil vinátta og gagn-
kvæm virðing. Síðar bjuggu þau á
Akranesi og síðast í Reykjavík. En
ekkert hefst án erfiðis. Þeirra til-
vera byggðist á vinnu, hugviti og
aftur vinnu. Brátt fjölgaði og dæt-
urnar fæddust hver af annari.
Samtals eignuðust þau 9 dætur.
Hver þeirra erfði ríkulega eigin-
leika og mannkosti þeirra merku
stofna, sem að þeim stóðu. Dugn-
aður þeirra og ótakmörkuð lífs-
orka vakti strax mikla athygli
enda eru þær nú flestar löngu
þjóðkunnar fyrir dug sinn, atorku
og hæfileika. Einar og Guðbjörg
eru látin fyrir nokkrum árum.
I dag er fyrsta systirin kvödd til
annarra heima, Hulda Einarsdótt-
ir, kaupkona. Hún var einstaklega
vel gefin og vel gerð kona. Strax í
æsku kynntist hún aðhaldi og
vinnusemi, sem einkenndi hana
allt hennar líf. Ung giftist hún
Gísla Eylert Eðvaldssyni og
bjuggu þau lengst af á Akureyri.
Þar eignuðust þau 4 börn, en
misstu eitt þeirra á 7. ári. Á þess-
um tíma, búskaparárum Huldu og
Gísla, geysaði styrjöld úti í hinum
stóra heimi, sem þau urðu óbeinir
aðilar að. Upplifði þjóðin miklar
breytingar, upplausn, nýsköpun,
framandi viðhorf og tækifæri. Að
vissu leyti hófst upplausnartíma-
bil, sem enn er ekki lokið. Og svo
fór, að leiðir þeirra Huldu og Gísla
lágu ekki lengur saman. Hún
fluttist alfarin til Reykjavíkur
með börnin sín þrjú, sem lifðu,
drengina tvo, þá Einar Eylert, nú
stórbónda á S-Skörðugili í Skaga-
firði, Birgi, mjólkurfræðing í
Borgarnesi, og Rósu, húsmóður í
Kópavogi. Síðar eignaðist hún
Bryndísi, sem er læknir við fram-
haldsnám í Svíþjóð. Þegar Hulda
fluttist suður var búið að full-
kanna að ekkert gull fyrirfannst í
Vatnsmýrinni né Esjuhlíðum.
Framfærslan hafðist aðeins með
dugnaði og elju. Ung kona með
barnahópinn vann þá myrkranna
á milli, oft saumaði hún allan sinn
vökutíma. Lífskapphlaupið var að
hefjast, sem kostaði enn meiri út-
gjöld, það þurfti líka mikið til að
koma börnum sínum til mennta og
manns. Og því hlutverki skilaði
hún með sæmd. Hún var frábær
sauma- og hannyrðakona. í mörg
ár var hún forstöðukona sauma-
stofu Landspítalans eða þar til að
sú starfsemi fluttist upp í Árbæ.
Það fannst henni of langt frá
hennar heimili svo þá tók hún enn
eina stóra ákvörðun í sínu lífi og
stofnaði eigið fyrirtæki, Ryabúð-
ina, hannyrðaverslun, sem hún
átti og rak til dauðadags.
Árið 1961 giftist hún aftur og þá
manni, sem hún hafði þekkt sem
unglingur í Borgarfirði, Iíláusi
Eggertssyni úr Leirársveit. Þessi
ákvörðun þeirra reyndist báðum
mikil hamingja og mikið gæfu-
spor. Eiginleikar hans eru meðal
annarra rósemd, djúphyggja og
Ijóðaást enda tóku þau mikinn