Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1972, Blaðsíða 2

3
Leikluisið Iðnó við Tjörnina. Þar liafa Beykvíkinffar og raxinár f jöldi
landsmanna átt ótaldar ánægrjxistiindir.
Árni Óla A
LEIKHUSIÐ
IÐNÓ
Félagshyggja mátti heita óþekkt hug-
tak í Reykjavík fyrir einni öld. —
Menn urðu að vera sjálfum sér nógir
og hver þóttist eiga nóg með sjálfan
sgi. Lítið hafði brytt á samtökum eða
félagsskap fram að þeim tíma, nema þá
helzt til hins verra, svo sem eins og
stofnun drykkjuklúbbanna, og samtök-
um kaupmanna um að hafa lágt verð á
íslenzkum vörum, en hátt verð á hinum
útlendu.
En svo var Iðnaðarmannafélagið
stofnað, fyrst allra þeira félaga, sem
nokkrar sögur fara af í Reykjavík. Og
það var í rauninni mjög eðlilegt að iðn-
aðarmenn skyldu fyrstir verða til þess
*Rð stofna með sér félagsskap. Þeir voru
flestir „sigldir" og höfðu kynnzt „fag“-
félögum ytra, hver í sinni grein, og
vissu að samtök eru afl þeirra hluta
sem gera skal. En hér kom ekki til
greina, eins og þá stóð á, að
stofna „fag“-íélög, og þess vegna var
stofnað eitt allsherjarfélag iðnaðar-
manna.
Á þessum tíma höfðu ýmis félög ver-
ið stofnuð í bænum, og þau áttu öll við
sömu erfiðleika að striða. Um það segir
Knud Zimsen svo í minningum sínum:
„Reynslan hafði sýnt, að þau félög, sem
þurftu að eiga það undir náð annarra
að fá inni kvöld og kvöld, áttu erfitt
uppdráttar og urðu sjaldnast langlíf".
Vegna þessa var farið að tala um það
í alvöru, að Iðnaðarmannafélagið kæmi
*feér upp eigin samkomuhúsi og fund-
arstað. Góðtemplarareglan, sem stofnuð
var hér 1885, hafði séð nauðsyn þess
að koma sér upp eigin húsi, og vann
það til að gera uppfyllingu í tjörnina
sunnan við Alþingishússgarðinn og
fram þangað er Vonarstræti var fyrir-
hugaður staður, til þess að fá lóð und-
ir húsið; þetta samkomuhús var reist ár-
ið 1887.
Svo var það á fundi í Iðnaðarmanna-
félaginu 1. febrúar 1891, að Matthías
Matthíasson, sem þá var formaður fé-
lagsins, bar fram tillögu um, að félag-
ið reisti samkomuhús fyrir sig. Féllust
menn á þetta og var samþykkt að hefja
þegar fjársöfnun til húsbyggingar og
skyldi ráðizt í byggingu þegar 4000 kr.
væru fengnar. Á þessu varð þó alllang-
ur dráttur og var það ekki fyrr en í
desember 1893, að Magnús Benjamíns-
son bar fram tillögu um að félagið ósk-
aði eftir að fá útmælt svæði í tjörn-
inni til uppfyllingar undir hús sitt. Var
það samþykkt og einnig að bvrja þeg-
ar á uppfyllingunni. Bæjarstjórn brást
vel við þessari málaleitan. Fyrir nær
tveimur árum hafði hún leyft Hirti
Hjartarsyni að gera uppfyllingu fram i
tjömina vestan lækjaróssins, svo að
hann fengi þar 30x30 álna lóð.
Nú leyfði hún iðnaðarmannafélaginu að
gera uppfyliingu vestan við þessa lóð,
30 álna langa frá austri til vesturs og
25 álna breiða. Jafnframt var leyft að
reisa á hinni nýju lóð hús, sem væri
12x14 álnir.
Margir létu sér þetta vel lynda, en
Magnús Benjamínsson úrsmiður var
ekki ánægður. Hann vildi að félagið
væri ekki að hugsa um að reisa smá-
kofa fyrir sig, heldur ætti það að reisa
stórhýsi fyrir bæinn — samkomuhús og
leikhús, sem orðið gæti menningarmið-
stöð. Og með lagni og fortölum hafði
hann sitt mál fram, þótt það tæki lang-
an tíma. En 7. marz 1896 samþykkti
bæjarstjórn, að félagið mætti reisa stór-
hýsi það er enn stendur. Hafði Einar J.
Pálsson byggingameistari gert teikn-
ingu af húsinu.
Þess er oft getið í fornsögum, að ís-
lenzkir höfðingjar fóru utan til þess að
kaupa sér húsavið. Nú tóku iðnaðar-
menn upp þennan gamla sið og sendu
utan Svein Jónsson snikkara að kaupa
allan efnivið í húsið. Tókst sú för vel
og greiðlega og er sagt að hún hafi
borgað sig vél, þvi að Sveinn komst að
góðum kaupum á efniviðnum. Munu
þau ekki mörg húsin hér í borg er eiga
sér slíka sögu.
Þótt allt virtist nú ganga að óskum,
var þó einn þrándur í götu — féleysi.
Eins og allir vita verður stórhýsi ekki
reist án peninga, en peninga átti félag-
ið ekki. Það byrjaði á þvi að fá að láni
tvo smásjóði, Leiktjaldasjóðinn og
Thaliusjóðinn. Leiktjaldasjóðurinn var í
umsjá bæjarstjórnar. Höfðu nokkrir
menn stofnað hann árið 1866 með 100
ríkisdölum ög gefið honum .auk .þess
nokkuð af leiktjöldum';o,g oðrum áhöld
um til leiksýninga; Peningarnir áttu að
ávaxtast, en leilkáH®jít^sieyldu 'léð tií
afnota fyri'r borgún., ^jó'ðúrinn vax
stofnaður í því ai^náfríiði, að komið
yrði úpp fyrir hanrf; annaðhvort leik-
sviði í sámkomúhúsi, eða þá fullkomnu
leikhúsi, þegar honum væri vaxinn fisk-i,
ur úm hrygig; Thalíusjóðurinn hafði
einnig verið sttífnaður til framdráttar
leiklist í ReykjáVík, en var í vörzlu ein-
stakra manna. — Þessa sjóði fékk’ félag-
ið að láni geg'rí'þvi, að söngfélög bæj-
arins fengi til afnota leigulaust eitt her-
bergi í húsinu til æfinga.
Síðan fékk félagið 12,500 kr. lán
í Söfnunarsjöði gegn fyrsta veðrétti í
húsinu og 5000 króna lán í Landsbank-
anum gegn sjálfskuldarábyrgð 25 fé-
lagsmanna, og sýndi þetta mikla fóm-
fýsi þéirra. Þarf svo ekki að rekja þá
sögu nánar. En þegar húsið var fuli-
smíðað kostaði það 36.000 kr. og þótti
það óhemju fé í þá daga, Hús þetta hét
Iðnaðarmannahúsið, en almenningur
stytti það sér í munni fljótlega
og nefndi Iðnó, og það nafn festist við
það.
Húsið var svo veglegt, að það varð
bæði félaginu og félagsmönnum til stór-
sóma. Um það fórust „Isafold" svo orð:
„Það er mikils háttar fyrirtæki, sem
Iðnaðarmannafélagið hér í bænum hef-
ir ráðizt í og leyst af hendi öllum von-
um framar: að reisa samkomuhús handa
sér, er gengur næst að fyrirferð Al-
þingishúsinu og Latínuskólahúsinu, 43
álna langt og 20 álnir á breidd, af
timbri og járnvarið, á lóð, sem til hefir
verið búin af mannahöndum úti í tjöm-
inni norðanverðri, við hið fyrirhugaða
Vonarstræti. 1 húsinu er m. a. leiksvið,
stærra miklu og haganlegra, en hér hef-
ir til verið áður, 11% x 15 álna vitt
og 9 álna hátt af palli, en áhorfenda-
salur 14 x 21 alin og 11 Vz alin undir
loft. Fyrir smíði þessári hefir formað-
ur Iðnaðarmannafélagsins staðið,
Matthías Matthíasson verzlunarmaður,
við annan mann úr stjórn þess, Andrés
Bjarnason söðlasmið, ásamt þremur
kjörnum öðrum mönnufti: Einari J. Páls-
syni snikkara sem var yfirsmiður
að húsinu, Magnúsi Benjamínssyni úr-
smið og Ólafi Ólafssyni prentara. Verð-
ur eigi annað sagt, en verk þetta sé
þeim og félaginu til mikils sóma, og
bænum veruleg framför og prýði“. —
Benedikt Gröndal skáld hrósaði ekki
öllu, en í lýsingu Reykjavikur um alda-
mótin segir hann þó úm þetta hús: „Oti
við tjömina er hið mikla og fagra hús
Iðnaðarmannafélagsins, Iðnaðarmanna-
húsið, með skrautlegum sal og stórum
herbergjum. Þar eru haldnir dansleik-
ir og þar er nú hið helzta sjónleikahús
Reykjavikur".
Félagið hélt fyrsta fund sinn í hús-
inu 29. des. 1896 og vígði það þar með
sem félagsheimili sitt. En segja má, að
vigsla samkomuhússins hafi farið fram
30. og 31. janúar 1897, þvi að þá voru
haldnir þar samsöngvar undir stjóm
þriggja helztu söngstjóra bæjarins,
Steingríms Johnsens, Bjöms Kristjáns-
sonar og Jónasar Helgasonar, O'g með
„úrvalsliði". Ágóðinn skyldi allur hafð-
ur til þess að kaupa hljóðfæri handa
húsinu. Áheyrendur voru hvort kvöld-
ið um 400, eða um 10. ’hver maður úr
Reykjaví’k í hvort skipti, því að þá
voru bæjarbúar um 4000. Aldrei höfð'U
svo fjölmennar skemmtanir verið hér á
landi innan fjögurra veggja, enda
'hafði slíkt samkomuhús sem þetta aldrei
verið til á landi hér. Þetta samsvarar
því, að nú væri hér í borginni samkomu
salur, sem tæki 8000 maríns. Þetta gefur
bendingu um hvílikur stórhugur og trú
á vöxt og viðgang' Reykjavikur hefir
þá rikt ' hjfe forustumönnum Iðnaðar-
máríríafélajgsirís. . . _
Þégár ' Góðtemþlarar réisfu hús sitt y
hjá tjörninni 1887, var dálitið leiksvið í
, þyí, ög' þar hófúst. þegar leiksýíiingáf.
Og árið 1894 var ‘stofnað reglulégt lþiK-
fédag' til þess að hajdá þar uppi leik-
sýningúm undir forustu þeirra Árrí.a.
Eiríkssonaf kaupmanns, Kristjárís Þör-
grímssonar konsúls og Sigurðar Magn-
ússonar cand. theol, Og þar hóf Stefaniay
‘Guðmundsdóttir giæsilegan ■ léikferil
sinn, þá kornung stúlka. En þegar leik-
húsið kom í „Iðnó“ og var mörgum sinn-
um þetra, lan.gaði jæs.sa leikendur til að .
fá að reyna krafta sína og hæfileika
þar. Stofnuðu þeir þá „Leikfélag Reykja- ,
víkur“ og segir Indriði Einarssorí svo
um það:
„Leikfélagið var stofnað 11. janúar
1897 og gengu í það þessir leikarar:
Árni Eiri'ksson verzlunarmaður, Borg- '
þór Jósefsson verzlunarmaður, Frið-
finnur Guðjónsson prentari, Gunnþór- •
unn Halldórsdóttir ungfrú, Hjálmar .,
Sigurðsson ritari, Jónas Jónsson alþing-
isvörður, Kristján Ó. Þorgrímsson kaup ■ -
maður, Sigríður Jónsdóttir húsfrú, Sig- ■
urður Magnússon cand. theol., Stefania "
Guðmundsdóttir ungfrú, Steinunn Run-
ólfsdóttir ungfrú og Þorvarður Þor- ■’
varðarson prentari. ,— Þess utan gengu •
sjö handiðnamenn í félagið, sem ekki :
ætluðu að leika, en vildu halda félag-
inu til þess að leigja Iðnaðarmannáhús-
ið“. — Á þessu má sjá, að stjórn húss- ■
ins hefur lagt kapp á að fá æfða leik-
£ira þangað, í stað þess að hef ja þar ■
sýningar með eintómum nýliðum.
Þarna hefst saga Leikfélags Reykja-
víkur, en hún verður ekki sögð hér.
Nægir að benda á, að þarna starfar ’
leikfélagið enn. Um hálfrar aldar skeið
sat það að eina leikhúsinu í bænum, og
það hefur ekki látið sinn h’lut þrátt
íyrir breytta tíma. Reykjavikurborg
stendur í mjög stórri þakkarskuld við
Leikfélagið fyrir 75 ára menningarstarf
þess. En borgin stendur ekki síður í
þakkarskuld við þá menn, sem af fram-
sýni og ósérplægni réðust í að reisa
þetta leikhús fyrir Reykjavík. Og þar
má óhætt nefna nafn Magnúsar Benja-
mínssonar, sem hugsaði þá öðrum hærra
og stærra fyrir hönd bæjarfélágs síns.
„Magnús Benjaminsson var aldrei leik-
ari, en ekki má nafn hans þó gleym-
ast, þá er saga leiklistar Reykjavíkur
verður skráð, því að án hans atbeina
hefði Iðnó ekki verið reist í þann mund,
sem það var gert“, segir Knud Zimsen,.
1 Iðnó fór fleira fram en leiksýning-
ar, því að það var um langt skeið að-
alsamkomustaður bæjarbúa. Þar voru
dansleikir og veizlur, þar voru fluttir
fyrirlestrar, þar voru haldnir fj’ölda-
fundir, þar voru tombólur og bazar
o.m.fl. Skyldi það vera um of að ætla
að fyrstu áratugina hafi hver einasti
fuHorðinn Reykvíkingur lagit þangað
leið sína einu sinni á ári og margir oft?
Slí'kt yirði ekki sagt um neitt annað hús
í bænum á þeim tíma. Iðnó var nokktxrs
konar miðdepill bæjarlifsins, og á þeim
árum hefði enginn getað hugsað sér
Reykjaví'k án Iðnó. Ef hú.sið • hefði
brunnið, mimdi almenn sorg og sðkn-
uður hafa ríkt í bænum og mörgum
fundizt að hann væri þá ekki nema svtp
ur hjá sjón. Svo mlklu hlutverki: hefir
þetta hús haft að gegna. i j. (■
2
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. janúar'4972