Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1972, Blaðsíða 18

ari kostgripi en nienn hefðn
nokkrn sinni eignazt, og eins
fóru miklar sögnr af því hve
glæsilegir vaern biistaðir hnldu
fólksins og mikið skraut þar
fnni, eins og stendur í vísunni:
l»ar liátt og lágt
allt í Ijóma glitrar,
i iýsigiilli
hver geisli titrar.
l>eim hringlar guliskraut
íim liáls og bak
©g hár og brjóst
við hvert fótatak.
Ekki hafa álfar því vitjað
manna bústaða á jólunum
vegna þess að þar væri betra
að vera, lieldur liafa þeir gert
það að gamni sínu og fundizt
góð tilbreyting í þvf. En þetta
liefur gerzt æði víða, að því er
sögur herma, því að úr ölhim
landsf jórðungum eru þær
komnar, og öllum ber þeim sam
an um að mikinn auð hafi álf-
arnir skilið eftir á þeim bæjum
þar sem þeim var gert svo
hverft við, að þeir flýðu í dauð
ans ofboði.
Það er ekki aðeins á íslandi
að menn hafa komizt yfir kost-
gripi álfa, heldur liefir svo far-
ið víða um lönd, og á söfnum í
Englanili, Þýzkalandi og Dan-
mörk eru geymdir fagrir gripir,
sem sagðir eru frá álfum komn
ír.
Á gamlárskvöld og nýárs-
nótt eru álfar „á flugi og ferð“
um allt og stafar af því að þá
er mesti skemmtanatími þeirra
og svo flytja þeir þá búferl-
um. Þá gátu menn átt von á
Jyví að eignast nýja nágranna,
og eins máttl búast við að álf-
ur kæmu við á þeim bæjum,
er voru á leið þeirra. Og vegna
þess að fólki var annt um að
koma sér vel við huldiifólkið,
þá var jafnan sérstakur við-
búnaður á hverjum bæ. Hús-
mæður létu þá sópa bæina hátt
og lágt, svo að hvergi sæi
óhreinindi í neinum krók eða
kima. Voru siðan kveikt ljós
iim allan bæ svo hvergi bæri
skugga á, og eins voru Ijós sett
í glugga, álfunum til leiðbein
ingar. Ljósanna var gætt alla
nóttina og bæirnir liafðir opn-
ir. Og víða var það siður, að
konur skömmtuðu hrokaða
diska af hangikjöti og öðru góð
meti og létu á afvikinn stað
handa álfunum, og alltaf átti
þetta að hverfa. Um það er
þessi saga.
— Katrín Björnsdóttir
sýslumanns á Staðarfelli, var
seinni kona Gisla .Jónssonar,
Vigfússonar biskups og bjó
hún á Staðarfelli eftir lát
manns síns. Þar var hjá henni
Guðríður dóttir Gísla af fyrra
hjönahandi (hún varð seinna
kona Finns Jónssonar bisk-
ups). Á hverju gamlárskvöldi
lét Katrín bera hinar dýrustu
krásir á borð í stofu sinni, eins
og hún byggist við mörgum
gestum. Svo lét hún kveikja
ljós í stofunni og tjalda fyrir
glugga, og bannaði svo fólki
að vera þar á ferli. Á hverj-
um morgni vom vistirnar
hori'nar. Guðríður kvaðst einu
sinni hafa spurt stjúpu sína hví
hún gerfH þétta, en Katrín svar
aði: „Heldur þú, barnið gott,
að ég gerði það, væri það ekki
af mér þegið.“
Guðríður sagði frá því, að
Katrín stjúpa sin liefði átt
marga fáséna gripi, sem enginn
vissi hvaðan komnir vont.
Þessi siður, að bera mat á
borð fyrir huldufólk á gamlárs
kvöld, mun hafa haldizt sums
staðar norðan lands fram um
seinustu aldamót, og lengur
hélzt það að kveikja í hverju
horni á gamlárskvöld.
Trúin á álfa er ævaforn,
hún hefir fylgt mannkyninu
eins lengi og sögur ná aftur í
aldir. Og um víða veröld er
enn trúað á álfa og einkenni-
legt er hvað álfasögur eru svip
aðar í öllum löndum. Yfii’leitt
halda menn, að álfar séu sér-
stakt kyn, svona mitt á milli
manna og engla. Þeir eru f jöl-
kunnugir og geta skipt hömum
eftir vild og gert sig bæði sýni
lega og ósýnilega. Þeir fella oft
ástarhug til mennskra manna
og alls staðar finnast dæmi
þess, að ungir menn og ungar
konur hverfi til álfabyggða.
Hins eru þá líka dæmi, að álf-
ar hafi flutt sig til manna-
byggða og gifzt þar og aukið
kyn sitt. (Hér á íslandi er Mó-
kollsættin talin af álfum kom-
in). Álfar eru mjög mismun-
andi að útliti og háttum, og
eru surnir vonilir, en aðrir góð
ir. Hér hafa þeir fengið nöfn
samkvæmt þessu, svo sem Ljós
álfar, Dökkálfar, Blómálfar,
Búálfar. Sumir eru miklu
stærri en menn, gjörfulegir og
höfðinglegir og berast mikið á
og hafa yfir sér konunga. Svo
er um þá, sem frar kalla „Da-
oine Sidhe“, en þeir vilja eng-
in mök hafa við menn. Annars
hafa alis staðar verið miklir
kunnleikar milli álfa og
manna, og liafa hvorir gert öðr
um greiða, er svo bar undir
t.d. hafa álfar alls staðar sótzt
mjög eftir því að fá einhvern
úr mannabyggðum til þess að
sitja yfir konum sínum; fylgir
sú trú, að ætíð skipti skjótlega
um, ef menn fara höndum um
jóðsjúkar huldukonur.
Álfar launa mönnum gott
með góðu, en þeir hefna sín
rækilega ef þeim mislíkar eitt-
hvað. Öll ákvæði álfa verða að
áhrínsorðum, hvort sem þau
eru gefin af góðum liug eða ill-
um. Þetta kannast menn vel
við hér á landi og skal nú rifj
uð upp ein saga um góð
ákvæði:
— Á öndverðri 19. öld
bjuggu á Bóndhól á Mýrum
lijón sem hétu Sænmndur og
Guðríður. Þau áttu son, er
Skafti hét og var hann um 9
ára að aldri. Þaíi var eitt sinn,
er hann liafði verið að smala
lambám, að hann kom dauð-
þreyttur heim árla morguns
og fleygði sér upp í rúm í öll-
um fötum og seinsofnaði. Þá
dreymdi hann, að öldruð kona
með skaut á höfði, kom inn í
baðstofuna og bað hann að
ganga spölkorn með sér. Hann
varð við því, en er þau voru
komin skammt úr túni á Bónd-
hól, sá hann þar lnisabæ lítinn,
er hann hafði aldrei áður séð.
Konan bað hann að ganga inn
og hjálpa dóttur sinni í barn
snauð. Hann gekk inn með
henni og koniu þan í baðstofu;
þar var pallur í báðum endum
og þrjú rúm á öðrum pallin-
um, en eitt á hinum. I því rúmi
lá stúlka með hljóðum. Skafti
segist þá e.kkert kunna að
hjáipa henni, þvi hann sé liarn.
Konan kvað lítils við þurfa.
Tekur hún svo hægri hönd
Skafta og leggur hana á líf
stúlkunnar, og brá Jiá svo við,
að hún fæddi barnið Jiegar. Sið
an fylgdi aldraða konan
Skafta út og þakkaði honum
iijálpina með mörgum fögrum
orðum, en kvaðst vera of fá-
tæk til að launa honum sem
skyldi. „En það læt ég um
mælt,“ sagði hún, „að )>ér
skulu jafnan heppnast vel
lækningar.“ Eftir það hvarf
hún h..... sjónum og bærinn.
Ummæli álfkonunnar Jióttu
fætast, því að jafnan var
Skafti álitinn lie]>pinn læknir
)>egar liann eltist, og ekki var
lians vitjað svo til nokkúrrar
sængurkonu, að hann gæti ekki
hjálpað.
Hann fluttist til Reykjavík-
ur er Iiann var 24 ára og bjó
hér til dauðadags. Hann átti
son, sem Skafti hét og varð
liann annálaður læknir, þótt ó-
lærður væri. Var engu líkara
en ummæli álfkonunnar liefðu
eigi síður orðið honiini til bless
unar heldur en föður hans.
Hann liafði aflað sér svo mik-
ils álits, að Hjaltalín landlækn
ir gerði liann að nokkurs kon-
ar aðstoðarlækni sínuin.
Skafti Skaftason andaðist
1869. Hann bjó fyrst í Stöðla-
koti, en keypti svo bæinn Mið-
býli, er stóð á lóðinni á horni
Bankastrætis og Skólavörðu-
stígs, )>ar sem nú er að rísa hið
margumtalaöa hús.
Það þarf skyggna menn til
)>ess að sjá álfa i vöku. Xú var
litið svo á fyrrum, að skyggni
fylgdi ógæfa, jafnvel einlaim
vegna þess, að þá sáu menn
huldufólk og gátu komizt í
kynni við það. En prestarnir,
eða kirkjan, fundu ráð við
þessu, óbrigðult ráð, að tal
ið var. En það var, að sjá svo
um, að skírnarvatnið færi í aug
un á börnunum, þá gátu )>au
aldrei orðið skyggn. Var um að
gera, að skírnarvatnið færi
rækilega í lueði augu barnsins,
því sú var trú, að allir menn
fæddust skyggnir, og hætt var
við, að skyggnin liéldist, ef
skírnarvatnið fór ekki nema í
annað augað. Þessi varúð mun
nú lögð fyrir róða, enda var
lnin ekki einltlit. Skyggnir
menn og konur voru uppi víða
um land, þrátt fyrir það )>ótt
þau liefðu fengið skírnarvatn í
augun, og fólk sá álfa eftir sem
áður.
Álfasögur spretta upp enn í
dag í öllum löndum. Vera má
að )>ær séu eitthvað breyttar
frá því sem áður var, og að
vísu l>er nú mest á biómálfasög
um, sem skrifaðar eru fyrir
biirn. En fyrirburðirnir halda
áfram að gerast. Og fyrirburð-
ir, sem skeð hafa óaflátanlega
um þúsundir ára, meðal flestra
þjóða, eru enginn hégómi. Þeir
hljóta að vera staðréynd. En
vísindin eru eliki enn komin
svo vel á veg, að þau geti sagt
okkur livað álfar em.
Um aldamótin seinustu sagði
dr. Jón borkelsson, að álfatrú
mundi vera við sæm'lega heilsu
hér á iandi. Henni mun tæpr
lega hafa lirakað neitt síðan,
því að á þessari öld hafa gerzt
fjölda margar hiildufóikssögur.
Fólkið er skyggnt enn í dag og
sér álfa. Hafsteinn Björnsson
miðill hefir séð fjölda álfa og
komizt í kynni við þá. Sania er
að segja um frú Margréti frá
Öxnafelli. Hún hefir séð álfa
víða, meira að segja liefir hún
séð blómálfa.
18 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
i.*-.. .
9. janúar 1972