Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.1997, Side 10

Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.1997, Side 10
GRIPIÐ NIÐURIÞYÐINGAR Á SHAKESPEARE WILLIAM Shakespeare. __________EFTIR_________ GUÐMUND G. ÞÓRARINSSON Hér eru lítillega bornar saman þýðingar Helga Hálfdanarsonar og Matthíasar Jochumsson- ar á Macbeth eftir Shakespeare. Þar eins og víða í verkum sínum, bregöur skáldió fyrir sig oróaleikjum, glettni og hnyttiyróum sem ekki er auðvelt aö færa milli tungumála. eirri spurningu hefur oft verið varpað fram, hvort það sé unnt að þýða meistaraverk bókmenntanna af frummáli yfir á framandi tungu, þann- ig að listaverkið haldi gildi sínu. í þessari spurningu fel- ast margvísleg umhugsunar- efni. í fyrsta lagi er ekki ljóst hvort unnt er að koma hugsun höfundarins og merk- ingu orða yfir á annað tungumál þannig að innihald skili sér óbrenglað, innihald ein- stakra orða og orðasambanda sem og heild- arverksins. í annan stað felst snilli og áhrifamáttur bókmenntalistaverks ekki síst í framsetn- ingu, formi og tengingu orða og orðasam- banda. Efniviður ritsnillingsins er orðin, orða- sambönd og hrynjandi sem hann smíðar af eins og málarinn notar litina og teflir þeim hveijum gegn öðrum eða með öðrum og tónskáldið notar tónana, andstæður þeirra og samræmi. Þó oft þurfi þekkingu og djúp- an skilning, stundum reynslu til þess að höndla kjarna, fegurð eða boðskap mál- verks, tónverks, höggmyndar eða balletts erlends listamanns frá framandi menn- ingarsvæði er það þó milliliðalausara en þegar um bókmenntaverk er að ræða. Sjón- in og heymin eru þá óbundin af landamær- um tungumálanna og hughrifin, smekkur- inn og dómgreindin þurfa ekki á túlkun utanaðkomandi óskylds aðila að halda. í bókmenntunum eigum við mikið undir því að þýðandinn sé listamaður sem skynji og skilji frumverkið og sé fær um að koma því til skila til annarra. Til þess að vel fari þarf ekki bara feiki- legt vald á hinni erlendu tungu sem þýða á af og því máli, sem nú á að gera listaverk- ið skiljanlegt, heldur og þekkingu á lista- verkinu sjálfu, bakgrunni þess og samhengi við líf og tilveru. Og síðan kemur að form- inu. Þýðing ljóða krefst ákveðinna ljóð- skáldshæfileika af þýðandanum. Vald á bragformi og listræn meðhöndlun orða og hrynjandi eru nauðsynleg. Oft eru þessir hæfileikar og óhjákvæmi- legir þegar þýða á bundið mál svo vel fari. Vandinn við Shakespeareþýðingar er margþættur. Textinn er víða flókinn og sums staðar orkar tvímælis hversu skilja skuli. Þar greinir fræðimenn á og stundum um meginatriði. Shakespeareskýringar eru nánast fræðigrein og ófáir sérfræðingar hafa varpað ljóma á nafn sitt með störfum á þessu sviði. Sú fræðigrein er víðfeðm. Þar er ekki einungis fjallað um merkingu einstakra orða og orðasambanda heldur miklu fremur túlkun persóna, leikþátta og heilla leikrita. Til dæmis er talið að meira hafi verið ritað um Hamlet en nokkurn mann sem lifað hefur á jörðinni. Shakespeareþýðandinn verður og að glíma við frásagnarformið, bragformið, bragarháttinn. Helgi Hálfdanarson hinn mikli meistari Shakespeareþýðinga á ís- lensku nefnir þetta ,,....það viðsjála verkefni að snúa leikljóði Shakespeares á íslensku, sætta íslenskt mál við þennan sérkennilega tvíveðrung af rammkveðnu bragformi og fijálsu lifandi tali, sem þróaðist á leiksviði meistarans frá Stratford.“ Og Helgi lýsir braghætti Shakespeares svo: „Shakespeare notar jöfnum höndum laust mál og bragarhátt þann sem á ís- lensku mætti kalla stakhendu (blank verse). Þar eru ljóðlínur ekki hnepptar saman, tvær eða fleiri, með rími né annarri formsreglu, svo að í rauninni er hver ljóðlína sérstök brageining, svo ekki sé hún kölluð erindi. Ljóðlína stakhendunnar er pentajambi eða fimm öfugir tvíliðir." „Þó bregður hann fyrir sig öðrum bragar- háttum, og með stakhendunni notar hann stundum rímaðar tvíhendur eða ferhendur, u Shakespeare er auðvitað á vissan hátt bam síns tíma. í leikritum sínum vitnar hann oft óbeint til atvika úr daglegu lífi samtíma síns, atvika sem nútímamaðurinn þekkir ekki og verða honum því illskiljan- leg. Tilvitnanir eru og margar í sögu og fornar sagnir sem við höfum ekki á hrað- bergi og virka því framandlegar á okkur. Eins og aðrar skærustu perlur heims- bókmenntanna bera leikrit Shakespeares ekki djásn sín og dýpstu hughrif á yfirborð- inu. Menn þurfa að leggja alúð við verkið, lesa það vandlega, staldra við og hugsa, njóta, til þess að höndla hina sönnu list. Það reynist mönnum erfitt þegar þeir í viðjum tíðarandans lesa allt hratt og illa, helst bara fyrirsagnir. En einmitt túlkunin á verkum Shakespeares verður mörgum óþijótandi viðfangsefni, uppspretta ánægju og þroska. Var Hamlet vitskertur eða lést hann vera það vegna þess að hann óttaðist um líf sitt? Hvers vegna dró hann hefndina svo Iengi? Og hér komum við að enn einum vanda Shakespeareþýðandans, og ekki þeim minnsta. Tekst honum að halda spurningun- um opnum, þannig að lesandinn, áhorfand- inn leiti sjálfur svarsins, eða tekur hann í þýðingu sinni afstöðu og svarar spurning- unni, missir af tvíræðninni? Persónur Shakespeares hugsa, efast og taka sjálfar ákvarðanir í öngþveiti lífsins. Shakespeare gæðir persónur sínar lífi, í stað þess sem oft var fyrir hans tíma, þeg- ar persónur leikrita voru nánast trémenn sem teflt var fram á skákborði örlaganna eða voru leiksoppar, strengjabrúður í þráð- um guðanna. Hið erfiða viðfangsefni þýð- andans felst því í að ganga þannig frá verki sínu að áhorfandinn skynji persónuna eins og Shakespeare skapaði hana. í verkum sínum bregður Shakespeare oft fyrir sig orðaleikjum, glettni og hnyttinyrð- um sem ekki er auðvelt að færa á milli tungumála. Að gamni mínu hef ég lítillega gripið niður í þýðingar Helga Hálfdanarsonar og Matthíasar Jochumssonar á Macbeth. Þær þýðingar ættu skilið miklu meiri og ítar- legri umijöllun en þá leikmannsþanka sem hér fara á eftir. Macbeth Stjórnarár Elísabetar 1. hafa oft verið kölluð gullaldartími enskra bókmennta. Þegar Elísabet 1. dó árið 1603 tók Jakob 1. við stjórnartaumunum. En einmitt valda- taka Jakobs 1. er orsök þess að Shakespe- are skrifaði Macbeth. Ekki bara það. Per- sóna Jakobs 1., uppruni hans og skoðanir höfðu mikil áhrif á gerð og uppbyggingu leikritsins. Jakob 1. var frá Skotlandi. Forf- eður hans höfðu setið þar á konungsstóli og því kölluðu Skotar hann Jakob VI. og I. í þessari röð. Leikhópur Shakespeares hét „The Lord Chamberlains Men“, en skömmu eftir að Jakob I. flutti til London, hlaut hann nafnið „The Kings Men“. Ekkert var því eðlilegra en að Shakespeare semdi leik- rit fyrir konunginn. Macbeth er eina leikrit hans sem fjallar í heild um Skotland. Jakob I. vildi hafa leikrit stutt og er Macbeth stysta leikrit Shakespeares. Leikritinu var líka ætlað að sanna rétt Jakobs I. til krún- unnar. Talið er að Jakob I. hafi verið afkom- andi Banquos, en um hann segja nornirnar: „Thou shalt get kings, though thou be none“. Og auðvitað hefur Shakespeare kynnt sér áhugamál konungsins og það sem mark- verðast var í fari hans. Jakob I. taldi á unga aldri að nornir hefðu setið um líf hans. Hann safnaði upplýsingum um nornir og galdra og sóttist eftir því að ræða við fólk sem hafði orðið fyrir slíkri lífsreynslu. Sjálfur ritaði hann bók um „demonology". Síðar virðist hann hafa horfið frá þessari trú. Konungi var jafnframt hugstætt um- hugsunarefni hvort ímyndun og hugarburð- ur gætu haft slík áhrif á sálarlífið að áhrif- in yrðu jafn raunveruleg og sá veruleiki sem við lifum í. Athugun á leikritinu sýnir glögglega or- sakasambandið. Þýóingin Helgi Hálfdanarson segir frá því, að sá sem fyrstur hafi þýtt leikrit Shakespear- es á íslensku hafi verið Indriði Einarsson skáld „...því á þriðja tug þessarar aldar eru sýnd í þýðingu hans fyrstu Shakespe- are-leikritin á íslandi." Síðar vinna þeir Matthías Jochumsson og Steingrímur Thorsteinsson sínar þýðingar. Helgi Hálf- danarson vinnur svo það þrekvirki að þýða öll leikrit Shakespeares. Sverrir Hólmars- son þýddi Macbeth og leikritið var sýnt í þeirri þýðingu í Gamla bíói fyrir nokkrum árum. Sigurður Grímsson þýddi Ka.up- manninn í útgáfu Helgafells 1946. Árið 1989 komu sonnetturnar út í þýðingu Daníels Á. Daníelssonar. Aðrar þýðingar hefi^ ég ekki rekist á. I byijun leikritsins Macbeth eru áhorf- endur beinlínis staddir í stormi, þrumum og eldingum. Þijár nornir birtast á sviðinu og fljótlega verður Ijóst að þær eru að spinna örlagavef. 1. Witch When shall we three meet again, In thunder, lightning or in rain? 2. Witch When the hurlyburly’s done, When the battle’s lost and won. 3. Witch That will be ere the set of sun. Og það er fróðlegt að bera saman þýðing- ar meistaranna Matthías: 1. Norn Nær er stundin stefnu til, við storm og regn eða skruggubyl? 2. Norn Þá úti er þessi orrahríð og unnið og glatað þetta stríð. 3. Norn Það verður senn, um sólarlagstíð. Helgi: 1. Norn Nær skal þeyst til þings á ný við þrumur, regn og veðragný? 10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.