Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.1997, Blaðsíða 8

TIÐARANDII ALDARLOK, 7. HLUTI
FEMÍNISMI í HERKVÍ
PÓSTMÓDERNISTA
ÞAÐ SEM pm-ískum femínistum þykir bitastæðast í kenningum Lacans er m.a. að kyngreiningin eigi sér stað skömmu fyrir Ödípus-
arskeiðið þegar barnið áttar sig skyndilega á því að móðirin hefur ekkert dinglumdangl framan á sér og er því „minni maður" eða
öllu heldur „minna maður" en faðirinn. Hvert einstakt typpi eða typpisleysi kallar fram ímynd reðursins: megintákns menningar okkar.
Myndin: Maður bitinn af slöngu, malverk eftir norska listmálarann Odd Nærdrum.
EFTIR
KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Meginkennisetning
nýjg, pm-íska femínism-
gns er aó barnalegt sé
aó halda aó afnám
formlegra hafta tryggi
konum raunverulega
jafnstöóu. Valdió sem ýtt
er til hlióar er sýnilegt,
opinbert; en eftir stendur
hió hulda drottnunarkerfi
feóraveldisins.
Eitt það orðræðusvið sem
póstmódernistar (pm-istar) hafa
að miklu leyti sölsað undir sig
á undanförnum árum er umræð-
an um kvenréttindi og kven-
frelsi. Þeim sem hugnast sú
þróun tala um að traustasti víg-
turn pm-ismans nú sé femínism-
inn; hinum sem verr líst á blikuna virðist sem
gamla, góða femínismanum hafi verið stolið.'
Hvað hefur gerst?
Með „gamla“ femínismanum er átt við svo-
kallaðan ftjálslyndan femínisma er stefndi að
jafnrétti og jafnstöðu kynjanna: Útrýma skyldi
öllum forréttindum karla og veita konum rétt
til að hefja lífsbaráttuna jafnfætis þeim á sem
flestum sviðum (á heimilinu, í skólakerfinu,
atvinnulífinu og svo framvegis). Frjálslyndi
femínisminn, sem er meira en 150 ára gam-
all - og raunar eldri ef út í það er farið -
náði hámarki með Rauðsokkuhreyfingunni á
8. áratugnum. En þá fóru konurnar að lesa
Foucault; og við vitum af fyrri greinum hvað
það þýðir!
Meginkennisetning nýja, pm-íska femínis-
mans er að bamalegt sé að halda að afnám
formlegra hafta tryggi konum raunverulega
jafnstöðu. Valdið sem ýtt er til hliðar er sýni-
legt, opinbert; en eftir stendur hið hulda
drottnunarkerfí feðraveldisins sem meðal ann-
ars felur sig bak við hefðbundna hugtakanotk-
un og tjáningarmáta. Það hvemig við lýsum
hlutum í orðum, litum eða tónum er allt mót-
að af sýn karlmannsins á heiminn - „karla-
glápinu" - og rökmiðjuhyggju hans. Annars
konar tjákerfí, sem henta myndi konum bet-
ur, reist á bragð-, þef- og snertiskyni sem og
„samhverfri“, fremur en „sundurleitinni“
hugsun, er talið dýrslegt eða frumstætt.2 Kon-
ur eru þannig stöðugt „aðraðar“ af körlum
(við kynntumst því merka hugtaki í fjórðu
grein), alveg eins og framandi þjóðir eru „aðr-
aðar“ af dreissugum vestrænum mannfræð-
ingum. Þeir þykjast skoða „frumstætt fólk“
með glöggum gests augum en lítillækka það
í raun í krafti skilningsvana hugtakaforræðis.2
Rökmiðjuhyggjan, sem Foucault og Derrida
afhjúpuðu sem bjagaða - eða eina af ótal
jafnbjöguðum — túlkunum á textaheimi okkar
er þannig réttnefnd reðursrökmiðjuhyggja
(„phallologocentrism"): túlkun með typpinu.
Slík er, að dómi pm-ista, vestræn þekkingar-
fræði í hnotskurn! Nútímakonur sem ekki við-
urkenna þessa staðreynd, heldur telja sig
keppa við karla á jafnréttisgrundvelli fyrst
þeim tókst að ljúka sömu prófum eða næla sér
í sömu embætti og þeir, eru haldnar „falskri
vitund" og þarfnast „vitundarvakningar".
„Falska vitundin" kemur hér stéttakúgun ekk-
ert við, eins og hjá Marx, heldur kvennakúg-
un: kúgun karlaglápsins á konum. Eða hvern-
ig ætlar kven-deildarstjórinn sem þarf að eyða
klukkutíma fyrir framan spegilinn áður en hún
fer í vinnuna að halda því fram að hún sé
fijáls? Marxisminn ljær hér engan útveg enda
enn eitt reðursrökmiðjukerfið sem drepur
kvenfrelsisumræðunni á dreif með því að
tengja hana baráttu stétta, þó að kvennabar-
áttan gangi í raun þvert á átök allra stétta
fyrr og síðar.
í stað gamla, „frjálslynda" jafnréttisfemín-
ismans þurfum við nýjan, pm-ískan frábrigð-
afemínisma, nýja þekkingarfræði, nýja heims-
sýn! Pm-istar gjalda þó varhuga við þeirri
tegund frábrigðafemínisma sem sumar sam-
kynhneigðar konur hafa boðað, það er ein-
angrunarstefnu sem gerir ráð fyrir að konur
búi í sérborgum og fjölgi sér með tæknisæð-
ingu (sæði keypt frá karlaborgum) eða (í fram-
tíðinni) klónun sem ekki þarfnast karlmanna.
Slík frábrigðafræði eru að sögn byggð á eðlis-
hyggju, um að konur séu fæddar konur og
karlar karlar. Gamia rökmiðjuhyggjan, með
úrelta rökfræðilögmálinu um annað tveggja,
hefur þá aðeins gengið aftur í nýrri mynd.
Nei; pm-istar stinga upp á annars konar frá-
brigðafemínisma, reistum á kenningum
franska sálgreinisins Jacques Lacan
(1901-81). Höfuðrit hans er að vísu svo ritað
að fáir hafa lesið það i heild sinni og enginn
skilið;4 en það kemur ekki að sök: Þá er enda
enn auðveldara að hafa það gagn af því sem
maður þarf!
Lesandanum kann að hnykkja við að sjá
pm-ista alit í einu taka upp merki sálgreining-
ar sem áður var talin upp meðal hinna föllnu
allsheijarskýringa á mannlífínu. En þá er þess
að geta að Lacan var enginn Freud; hann
„endurtúlkaði" Freud raunar með svo róttæk-
um hætti að eftir stóð lítið annað en skelin
og nafnið „sálgreining“. Það sem pm-ísku
femínistunum þykir bitastæðast í kenningum
Lacans er þetta: Mannleg vitund og kynferði
eru félagsiegar málsmíðar; þroski sjálfs- og
kynferðisvitundar helst í hendur við tileinkun
tungumáls og er í raun afleiðing þess. Öll
böm fæðast tvíkynhneigð og girnast móður
sína í upphafi vegna nálægðar við hana. Kyn-
greiningin á sér stað skömmu fyrir Ödípusar-
skeiðið þegar barnið áttar sig skyndilega á
því að móðirin hefur ekkert dinglumdangl
framan á sér og er því „minni maður“ eða
öllu heldur „minna maður“ en faðirinn. Hvert
einstakt typpi eða typpisleysi kallar fram
ímynd reðursins: megintákns menningar okk-
ar. Þráin til móðurinnar er brátt bæld „í Nafni
Föðurins", það er með orðræðuvaldi hans er
meðal annars hótar vönun sem refsingu við
blóðskammarbroti. Greiðist úr Ödípusarflækj-
unni eins og til er ætlast læra drengir að flytja
þrá sína yfír til annarra kvenna og stúlkubörn
að elska föður sinn sem hefur hinn margþráða
reður. Hér er manneðlið (karleðlið eða kveneðl-
ið) því ekki fyrirfram gefið, eins og í „rökm-
iðjukerfunum". Það er, að dómi femínista,
gæfumunur Laeans og Freuds. Kyngreiningu
feðraveldis Vesturlanda er svo, að sögn Lac-
ans, viðhaldið með karlaglápinu fyrrnefnda:
hinum ríkjandi tjáningarmáta.
Pm-ískir listamenn hafa meðal annars
brugðist við þessum „staðreyndum" með því
að afneita málaralistinni: hefðbundnum tjá-
miðli karlaglápsins (sjá fimmtu grein). I stað-
inn notast femínistar af pm-íska skólanum
einkum við ljós- og klippimyndir og alls kyns
hversdagshluti - eða raunar hvað sem að
gagni kemur til að afbyggja sýn feðraveldis-
ins. Barbara Kruger „stelur" stinnum kven-
líkömum úr blaðaauglýsingum og stækkar upp
á risaveggspjöld er sýna konuna sem sköpun-
arverk karl-glápa. Ljósmyndir Cindy Sherman,
er áður hafa verið nefndar til sögu, eru túlkað-
ar sem lýsingar á samsömun kvenna við
ímyndir - þó að Sherman neiti að vísu sjálf
allri fylgispekt við kenningar Lacans eða ann-
arra. Eitthvert frægasta verk pm-ísks, fem-
ínsks listamanns (afsakið: listakonu!) er Að-
skilnaðarskýrsla Mary Kelly er lýsir fyrstu sex
árunum eftir að móðir (hún sjálf) eignast son
og hvernig hann öðlast smám saman sjálfs-
mynd og kynferðisvitund eftir kokkabókum
Lacans. En Kelly hnýtir einnig við kenningar
læriföður síns eigin „uppgötvun" á því hvern-
ig móðirin bætir sér upp reðursleysið, hina
voðalegu vöntun/vönun konunnar, með því að
samsama sig syninum (sem hefur reður). Silv-
ia Kolbowski beinir spjótum sínum að tísku-
heiminum og ímyndasköpun hans. Annie
Sprinkle er svo „grófust" þessara kvenna í
myndbandalist sinni þar sem hún afbyggir
heim klámsins með því að tengja saman at-
riði úr dökkbiáum bíómyndum og útmála
kvenímynd þeirra.
Raunar er yfirlýst markmið Sprinkle þess-
arar einnig að sýna fram á kosti kláms sem
nýs tjámiðils kvenna. Hér ber að hyggja að
því að fyrstu pm-ísku femínistarnir fengu í
arf frá fijálslynda femínismanum stækt hatur
á klámi sem skaðvænasta kúgunartæki feðra-
veldisins; klám niðurlægði konur með því að
hlutgera þær og viðhéldi um leið drottnandi
sýn karlaglápsins. Hins vegar væri allur mun-
ur á klámi og erótík; hið síðarnefnda væri
tjáningarform sem konur gætu og ættu að
tileinka sér enda einatt til marks um mýkri
og kvenlegri gildi kynlífsins. Nú er hins vegar
að rísa upp kynslóð yngri pm-ískra femínista
er hafnar greinarmuninum á klámi og erótík.
Hann sé ekki annað en enn einn anginn af
hinni föllnu úrvalshyggjuskiptingu í há- og
lágmenninu. Auk þess þjóni lög og siðareglur
gegn klámi venjulega þeim dulda tilgangi að
koma höggi á minnihlutahópa, svo sem sam-
kynhneigða og sadó-masókista, er ekkert hafí
til saka unnið.
Hin dýpri heimspekilegu rök þessara kvenna
(sem stundum kalla sig „slæmu stelpurnar")
eru þau að allt hjal um að klám hlutgeri kon-
ur sé arfleifð gærdagsins. Það gefi til kynna
að eitthvert raunverulegt kveneðli búi í barmi
Playboy-fyrirsætnanna er klámiðnaðurinn
varpi skugga á. Kjarni málsins sé hins vegar
sá að allt svokallað mann- eða kveneðli sé
hlutgerving; spurningin sé aðeins sú hver hlut-
geri hvern og með hvaða hætti. Því sé konum
nær að bjóða upp á annars konar hlutgervingu
en að festast í fórnarlambshlutverki. Söngkon-
an Madonna er hér hetjan sem í senn afbygg-
ir sýn karla á kyneðli kvenna - með því að
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 1997