Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.1997, Blaðsíða 13

ÖRNÓLFUR ÁRNASON í HEIMSÓKN HJÁ PAUL BOWLES í TANGER
HÁLFRAR ALDAR
r / / /
UTLEGÐISODOMU
„Þaó er lanqbest aó vita
ekki hvaó muni gerast.
En auóvitaó eru feróalög
í ætt vió flótta. Fyrir mig
var nauósynlegt aó flýja
frá því hvar ég var, hver
ég var og hvaó ég vissi.
Sumir kalla þaó aó flýja
siómenninguna."
Nú er Paul Bowles einn
eftir af gömlu „útlögun-
um“ í Tanger. David
Herbert, Cecil Beaton
og Barbara Hutton eru
horfin og allir aðals-
mennirnir, kynhverfu
glaumgosarnir og bítn-
ikkarnir, William Burroughs, Allen Ginsberg
og Jack Kerouac. Truman Capote, Tennessee
Williams og Joe Orton eru líka farnir. Enginn
af gömlu félögunum kemur lengur á svæðið
til að sletta úr klaufunum undir tilsjón Bowl-
es, en þeim mun fleiri ókunnugir berja upp
á hjá þessum gamla „gúrú“ þótt hann sé
hrumur og heilsutæpur. Nú er hann loksins
orðinn ríkur og frægur. Áður var Paul Bowl-
es aðeins frægur meðal fræga fólksins, al-
menningur kannaðist ekkert við hann. Bækur
Bowles hafa komið út fyrst í Englandi um
langt skeið, en áhugi Breta vaknaði fyrst á
honum fyrir alvöru þegar spurðist að Rolling
Stones hefðu farið í pílagrímsför til Tanger
til þess eins að setjast við fótskör þessa karls.
Paul Bowles var efnilegt tónskáld og vakti
athygli í fæðingarborg sinni, New York, á
þriðja áratug aldarinnar. Hann og rithöfund-
urinn Jane, kona hans, þóttu spennandi par
í samkvæmislífi listamanna og voru eftirsótt
í stofum stöndugra listunnenda. Árið 1948
sögðu hjónin þó skilið við hið ljúfa líf vest-
rænnar hámenningar og settust að í Tanger.
Bowles hafði komið þangað fyrir stríð og auk
þess kannað ýmsar aðrar slóðir bæði í Norð-
ur-Afríku, Asíu og Mið-Ameríku, áður en
hann ákvað að þetta væri staðurinn.
Þótt Bowles hafi alla tíð fengist við tón-
smíðar, m.a. samið óperu og gert tónlist við
frumuppfærslu ýmissa helstu verka félaga
síns Tennessees Williams, er mestur hluti
ævistarfs hans á sviði bókmennta. Skáldsög-
ur hans fjalla allar um amerískar persónur
í Norður-Afríku og sögusvið smásagnanna
er ævinlega framandi umhverfi: Mexíkó, Sri
Lanka og þó sérstaklega Marokkó. Bowles
hefur líka skrifað nokkrar bækur með ritgerð-
um, frásögnum, fornum textum í ljóðrænum
búningi o.s.frv. sem fást við að lýsa heimi
múslíma í Norður-Afríku, lífinu þar og við-
horfum þess. Hann er í hugum þeirra sem
lesa bækur hans orðinn eins konar Arabíu-
Lawrence okkar tíma.
Þá hefur Bowles unnið mikið þarfaverk með
því ýmist að skrásetja eða þýða á ensku verk
marokkóskra höfunda, sem sumir hafa hlotið
útbreiðslu um allan heim í kjölfar þess, svo sem
Mohammed Choukri, Mohammed Mrabet og
Larbi Layache. Undanfama tvo áratugi hafa
bækur Bowles verið endurprentaðar aftur og
aftur í stærri og stærri upplögum, og eftir að
Bertolucci kvikmyndaði skáldsöguna „The
Sheltering Sky“ rennur allt sem ber nafn Paul
Bowles út eins og heitar lummur.
Ég hef um alllangt skeið verið mikill aðdá-
andi Paul Bowles og lesið flestar bækur hans.
Mest hef ég heillast af smásögunum og ég
hugsa að Gore Vidal taki ekki of djúpt í ár-
inni þar sem hann segir í formála nýlegrar
heildarútgáfu þeirra, að Paul Bowles sé ein-
hver fremsti smásagnahöfundur á enska
tungu á 20. öld.
PAUL Bowles árið1990.
Mér var kunnugt um að Paul Bowles hefði
nýlega gengist undir skurðaðgerð í Madrid
og að heilsa hans væri ekki sem best, svo það
hvarflaði í fyrstu ekki að mér að heimsækja
hann í stuttri ferð minni frá Costa del Sol
yfír sundið til Tanger í lok júlí sl. En dag
nokkum sat ég að hádegisverði undir vafn-
ingsviðarþaki á veitingastað á ströndinni
ásamt tveimur rithöfundum, Mohammed Cho-
ukri, sem er innfæddur Tanger-búi, og Hasso-
una Moshbahi frá Túnis. Hasouna kvað Bow-
les vera að hressast og stakk upp á að við
heimsæktum hann eftir matinn. Við fengum
staðfestingu á því símleiðis að gamli maðurinn
væri reiðubúinn að veita okkur áheym klukkan
fjögur.
Ekki fýsti Choukri að koma með. Fræg-
asta bók hans, Á brauði einu saman brauði,
sem nú hefur verið þýdd á meira en 15 tungu-
mál, kom fyrst út í enskri þýðingu Bowles.
Sömuleiðis bækur Choukris, Tennessee Will-
iams í Tanger og Jean Genet í Tanger. En
nú eru þeir Choukri og Bowles því miður
orðnir ósáttir og eiga meira að segja í mála-
ferlum út af höfundarréttargreiðslum. Ekki
bætir úr skák að Choukri er nýbúinn að gefa
út á arabísku bók sem ber titilinn „Paul
Bowles og útlegðin í Tanger“, þar sem hann
ku segja ýmislegt sem Bowles vill ekki heyra.
Babýlon Af riku
Paul Bowles bregður í skáldsögum sínum,
t.d. Let It All Come Down og Up Above The
World, upp mynd af því hvernig þessi brögð-
ótti og miskunnarlausi heimur, fullur af ósvíf-
inni ágengni, blekkingum og prettum, mætir
Vesturlandabúum. Bowles er eitursnjall að
Iýsa tortryggnum samskiptum milli útlend-
inganna og múslímanna, hikandi vináttu-
tengslum og sífelldri óvissu um heilindi. Að
mínum dómi er næmasta lýsingin á slíku í
hinni frábæru skáldsögu The Spider’s House
sem gerist í gömlu höfuðborginni Fez á róst-
ursömu lokastigi frönsku nýlendustjórnarinn-
ar.
Þegar Paul Bowles flutti til Tanger árið
1948, laut borgin ásamt nærliggjandi héraði
fjölþjóðlegri stjórn. Frá 1912 til 1956, þegar
Marokkó fékk sjálfstæði, sátu saman við
stjórn Tanger fulltrúar bandamanna og
óvinaþjóða, sem meðal annars háðu tvær
heimsstyijaldir sín á milli á þessu tímabili.
Tanger stendur Atlantshafsmegin við inn-
siglinguna á Miðjarðarhafið um Gíbraltar-
sund. Bretar réðu yfir virkinu Gíbraltar norð-
anmegin, en strandlengjan meðfram sundinu
norðanverðu var auðvitað hluti af Spáni, sem
tók ekki þátt í síðari heimsstyijöldinni, en
var hliðhollur Þjóðveijum. Og nyrsti hluti
Marokkó var frá 1912-1956 „verndarsvæði"
Spánar en allt þar fyrir sunnan, mejgnið af
landinu, „naut verndar“ Frakka. I síðari
heimsstyijöldinni var það því Vichy-stjórnin,
leppstjórn nasista, sem fór með völd í nær
öllu Marokkó.
Á tíma alþjóðlegu stjórnarinnar í Tanger
varð borgin að markaðstorgi alls kyns ólög-
legra og leynilegra viðskipta, til dæmis
njósna, peningaþvættis, vopna- og eiturlyfja-
sölu. Þessu fylgdi gifurleg umferð Vestur-
landabúa sem margir hveijir voru frekir til
flörs og fysna. Þannig skapaðist ævintýralegt
og skuggalegt andrúmsloft í Tanger og um
leið óx orðspor borgarinnar sem einhvers
mesta spillingarbælis í heimi. Eftir að heims-
styijöldinni lauk tóku útlendingar að flytjast
til Tanger, einkum brokkgengir listamenn
og „svartir sauðir“ auðugra og tiginna fjöl-
skyldna, sem fundu þarna tilvalinn stað til
að þreyja sjálfskipaða útlegð frá smáborgara-
hætti og þröngsýni Vesturálfu.
Tanger-búar eru mjög duglegir að bjarga
sér, útsjónarsamir, fljótir að finna eftir hveiju
útlendingar eru að sækjast og að notfæra
sér eftirspurnina í hagnaðarskyni. „Sódóma“
þessi á norðvesturhorni Afríku hafði sterkt
aðdráttarafl og ekki skemmdi það fyrir að
hægt var að lifa sældarlífi mánuðum og árum
saman fyrir fáein sterlingspund eða dollara.
Eiturfíklar komust líka í feitt í Tanger, en
þó voru það fyrst og fremst hommar sem
þyrptust þangað, því að strákarnir í Tanger
fengu orð á sig fyrir að vera til í tuskið fyr-
ir skít á priki.
„Nú er hún Snorrabúð stekkur", hlýtur
einhveijum gömlum svallaranum að hijóta
af vör er hann gengur t.d. um Zoco chico í
medínunni, þar sem útlenda sukkliðið af báð-
um kynjum og margvíslegum kynsmekk sat
áður og reykti „kíff*, át majoun eða hasskök-
ur með mintuteinu eða sprautaði sig í bakher-
bergjunum, eins og til dæmis William
Burroughs. Mohammed Choukri hefur skrif-
að bók um þessa miðstöð Tanger á hippaárun-
um. Hún ber nafn torgsins: Zoco chico. En
nú er búið að loka sumum frægustu kaffí-
húsunum við Zoco chico. Á þeim sem eftir
standa sést fátt sem minnir á íjörið í gamla
daga. Þama sitja fáeinir karlar í djellabakufl-
um yfír mintutei og virðast annaðhvort vera
að ræða eilífðarmálin eða hvíla lúin bein, nema
hvorttveggja sé. Áður skutust gestimir fyrir
hornið á hómhús, nú skjótast gestimir bara
til bænahalds í stóm moskunni handan við
hornið.
Hjá einsetumanninum
Paul Bowles býr i lítilli blokk bakvið banda-
ríska konsúlatið í Tanger. Þetta er snyrtilegt
hverfi með blandaðri byggð fjölbýlishúsa og
ríkmannlegra einbýlishúsa svo sem fimm
mínútna akstur frá „Place de France“, mið-
gunkti „Ville nouvelle", nýja borgarhlutans.
Á nýlakkaðri, vandaðri viðarhurð á einni
íbúðinni af fimm á efstu hæðinni stendur
Bowles.
Brosmild miðaldra kona í kufli lýkur upp
dyrunum. Hún biður okkur að bíða frammi
meðan hún skýst inn með nafnsjöld okkar til
að fá staðfest að þessir menn séu velkomnir.
Síðan vísar hún okkur leiðina inn. Það væri
synd að segja að þessi frægi rithöfundur búi
ríkmannlega. íbúðin er varla meira en 60 fer-
metrar, tvö herbergi og eldhús. Við göngum
gegnum litla forstofu, þar er eldhúsið á hægri
hönd og lítið baðherbergi til vinstri, síðan inn
í dagstofu, búna fremur snjáðum og óásjáleg-
um húsgögnum. Allt er í dauflegum litum
með hálfgerðum þunglyndisblæ, ég sé engan
fallegan grip, húsgagn, mynd eða mottu.
Og inni í svefnherberginu er skáldið sjálft
eina skrautið. Paul Bowles liggur út af á
fleti sínu í nýjum og litríkum silkináttfötum
og silkislopp. Hann rís upp við dogg og fagn-
ar okkur vel, ekki hraustlegur að sjá en glað-
ur og hress í bragði. Ferðatöskum af ýmsu
tagi hefur verið staflað meðfram veggnum
fótagaflsmegin, þannig að úr verður eins
konar hilla. Þar liggur fatnaður í hrúgum,
sumt samanbrotið, annað í kuðli. Sömu daufu
litirnir ríkja i svefnherberginu og stofunni,
nema hvað fallegt brún- og hvítröndótt silki-
lak á rúminu gefur gamla manninum verðug-
an bakgrunn. Einn stóll er við hliðina á rúm-
inu. Ég fæ hann, Hassouna sest flötum bein-
um á gólfið, því að hann er vanari þeirri stell-
ingu en ég.
„Ég er við slaka heilsu,“ segir Bowles, „en
það er betra en að vera dauður. Ég er satt
að segja mjög feginn að vera á lífi.“ Það er
virðuleg ró yfír honum og hann talar afar
skýrt, ýmist á ensku eða frönsku. Það er
gestunum að kenna að hann stiklar á milli
tungumála, því að við ávörpum hann og spyij-
um hvor á sínu málinu.
Þótt lítið virðist vera um tiltekt á heimilinu
er gott loft í herberginu, það er dregið fyrir
gluggann en hann er greinilega opinn því
að gluggatjöldin blakta öðru hveiju.
Félaga mínum er í mun að fá Bowles til
að skera úr um á hveijum „beatnik“-skáld-
anna hann hafi haft mestar mætur.
„Áttu við sem persónu eða höfundi?" spyr
hann þá.
„Hvorttveggja," segir Hassouna.
„Ætli mér þyki ekki William Burroughs
merkasti höfundurinn, ég hugsa hann hafi
verið gáfaðastur," segir Paul Bowles, „en
mér þótti vænst um Allen Ginsberg. Nú eru
þeir allir dauðir nema Burroughs, sumir löngu
dauðir, eins og Kerouac. Hann fór líka illa
með sig, drakk eins og svín.“
Ég segi að Burroughs hafi nú ekki farið
beinlínis vel með sig, verið uppdópaður ára-
tugum saman og meira að segja sprautað
sig með heróíni. „Af hveiju skyldi hann tóra
lengst?“
Þá hlær Bowles og segir: „Ætli Guði sé
ekki bara svona hlýtt til Burroughs, þrátt
fyrir allt.“
„Nema Guð vilji ekki fá hann fyrr en í
síðustu lög,“ segi ég.
„Ég lái honum það ekki,“ segir gamli
maðurinn skellihlæjandi. „Burroughs getur
sannarlega reynt á þolinmæðina, jafnvel hjá
þeim sem eru á háu plani.“
(Fjórum dögum síðar fékk William Burr-
oughs hjartaáfall og dó á heimili sínu í Miss-
ouri.)
Talið berst aftur að Ginsberg og dálæti
því sem Bowles hafði á honum. „En ég er
ekki viss um að hann hafí verið skáld,“ seg-
ir hann.
Ég spyr um ástæður þess að Paul Bowles
tók sig upp frá New York fyrir hálfri öld
ásamt konu sinni, Jane, til að setjast að hér
á þessum útnára veraldar. Var þetta venju-
legur ævintýraþorsti ungs listamanns eða var
það vegna töfranna sem hann lýsir í frásögn
sinni af fyrstu heimsókninni til Tanger fyrir
stríð? Og hvað á hann við með „töfrum“?
„Ætli ég hafí ekki notað orðið töfrar sem
samheiti yfir allt sem var yndislegt, óþekkt
og dularfullt,“ segir Bowles. „Ég gerði engar
áætlanir fram í tímann. Það er langbest fyr-
ir mann að vita ekki hvað muni gerast og
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 1997 13