Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.1997, Blaðsíða 5

HINIR nýju upplýsingamenn keppast við að skilgreina heimsmynd þar sem heimsvæð-
ing markaðarins muni leysa öll vandamál. Ofurflæði upplýsinga muni breyta mannlegri
hegðun.
SPÁDÓMAR
HEIMSK-
INGJANNA
Því er spáð að upplýsingabyltingin breyti heiminum. Hinir
nýju upplýsingamenn keppast við að skilgreina heims-
mynd þar sem heimsvæðing markaðarins muni leysa öll
vandamál. Hér er sama barnslega bjartsýnin á ferð og
á öldinni sem leið þegar menn töldu að þekkingin ein
dygði til að beina manninum á réttar brautir.
EFTIR
ÁRNA ARNARSON
AÐ Napóleónsstyijöldunum
loknum árið 1815 var Evr-
ópa friðvænleg á yfirborð-
inu. Stórveldakerfí það sem
endurreist var með friðars-
amingunum í Vínarborg
það ár, tryggði nýtt jafn-
vægi milli ríkja álfunnar.
Evrópa varð þó ekki söm og áður. Herir
Napóleóns höfðu borið með sér eld frönsku
byltingarinnar hvarvetna sem þeir fóru um og
sá eldur varð ekki kæfður þó hið gamla skipu-
lag væri endurreist. Undir yfírborðinu leyndust
neistamir. Iðnbyltingin umbylti þjóðfélögum
þvert á landamæri, hugmyndaheimur sósíalis-
mans var í mótun og nærðist á vaxandi
óánægju ört stækkandi öreigastéttar. Snemma
árs árið 1848 flutti franski stjómmálahugsuð-
urinn Alexis de Tocqueville ræðu í fulltrúa-
deild franska þingsins þar sem hann varaði
menn við: „Við sofum á eldfjalli - Sjáið þið
ekki að jörðin skelfur á ný? Vindur byltingarinn-
ar blæs, stormskýin hlaðast upp við sjóndeildar-
hringinn." Árið 1848 braust niðurbæld óánægja
lágstéttanna og fijálslyndra borgaralegra afla
upp á yfírborðið. Það var að sjálfsögðu rökrétt
að upphafíð yrði í París, sem á síðasta áratug
18. aldar hafði verið vettvangur mestu hug-
myndakollsteypu mannkynsins, frönsku bylting-
arinnar. Uppreisnaraldan breiddist þaðan með
undraverðum hraða út um Evrópu með óeirðum
og ofbeldi. Þjóðhöfðingjar ýmist hrökkluðust frá
völdum eða neyddust til þess að kaupa sér
áframhaldandi setu á valdastólunum með loforð-
um um umbætur og aukin stjómmálaleg rétt-
indi almennings. Segja má að þessi atburðarás
hafí komið öllum á óvart bæði þátttakendum
og þolendum líkt og kemur fram í blaðinu
Norðurfara þetta sama ár:
Og svo kom þetta flatt upp á alla, og svo allt
í einu móti vonum manna, að menn geta sagt
um það aIlt hið sama sem þjóðverskur maður
sagði um uppreisnina í Vínarborg: „ekki nema
heimskingi gat spáð þessu." Og víst er að sá
maður, sem hefði sagt það áður, hefði ei verið
álitinn með öllum mjalla, og það kvað svo rammt
að, að menn jafnvel voru farnir að efast um
að nokkum tíma gæti aptur orðið stríð eða
önnur hreifing á í Evrópu; margir voru orðnir
leiðir á lífínu og bölvuðu öld þeirri sem þeir lifðu
á, því hún værí deyfðar öld og doða.
Hwgmyndir eg stjórnmál
Á 19. öldinni urðu til þær stjórnmálakenn-
ingar sem ráðandi hafa verið fram á síðustu
ár. Öldin var öld fijálsrar verslunar, óhefts
kapítalisma, öfga og tilrauna. Misskipting
auðsins fór vaxandi. Það var því eðlilegt að
leitað væri leiða til úrbóta. Sósíalistar afneit-
uðu hinni klassísku hagfræði kapítalismans og
tóku að móta sína eigin draumaveröld sem
byggði meir á löngun en kaldri greiningu
vandamála. Á fyrri hluta aldarinnar skilgreindi
Bretinn Jeremy Bentham markmið nútímaþjóð-
félagsins þannig, að það væri að gera sem flesta
hamingjusama. Bentham var einn hinna mörgu
hugsuða 19. aldarinnar sem höfðu ofurtrú á
skynsemi mannsins og töldu að almenningur
gæti metið alla kosti af skynsemi og réttri dóm-
greind. Trúin á mannlega skynsemi var grund-
völlur fijálslyndisstefnu 19. aldarinnar. Því var
trúað að hið góða mætti fínna með því að draga
réttar ályktanir og að útbreiðsla þekkingar yrði
til þess að allir veldu rétt. Eins og allir vita
hefur raunveruleikinn verið allur annar.
Þó kommúnistar ættu stóran þátt í að hleypa
af stað atburðunum 1848, var fylgi við hug-
myndir þeirra takmarkað. Fleiri aðhylltust
varfærnari leiðir til að breyta heiminum. Svo
var um stúdentana tvo í Kaupmannahöfn sem
gáfu út blaðið Norðurfara í Kaupmannahöfn
árin 1848-1849, þá Gísla Brynjúlfsson og Jón
Thoroddsen. í áðurnefndri grein koma viðhorf
þeirra glöggt fram:
Síðan urðu þó óspektir í Parísarborg 16da
Apríl út úr fátækum erfídismönnonum. Stjórn-
in setti strax í upphafi niður nefnd til að sjá
um hag þeirra, og er Lodvík Blanc forseti í
henni, hann kvað ei vera fjarlægur skoðun
þeirra manna er kallaðir eru sameignarmenn
(Communistes), en það er mesti háski, því
sameignarmenn vilja kollvarpa öllu mannlegu
fjelagi sem nú er. Þeir vilja að allir menn skuli
eiga það sem þeir þurfi á að halda í samein-
ingu, og njóta þess svo í bróðerni, en heldur
ekki meira, og því vilja þeir ei að neinir sjeu
peningar til gjaldgengir o.s.frv. Þessi aðferð
mundi drepa öll andleg framför og steypa
mannkyninu aptur í villu og vanþekkingu, en
tilgangurinn er þó í fyrstu góður -. En auk
þeirra eru líka aðrir sem skemmra fara, og
þó þeir vilji breyta miklu, samt sem áður eru
svo skinsamir að þeir vilja ganga út frá því,
sem er, og að eins endurbæta það og full-
komna. Þessir menn hafa verið kallaðir Social-
istes vegna þess að þeir æ eru að tala um að
endurbæta mannfjelagið og vilja gera það með
því að láta menn taka sig saman og vinna í
sameiningu í stærri og smærri fjelögum, en
þó undir vernd þeirra laga sem n ú eru; vjer
viljum kalla þá samlagsmenn eins og vjer köll-
um hina sameignarmenn.
Á sama tíma voru að mótast hugmyndir sem
gengu þvert á þá alþjóðahyggju sem var hom-
steinn sósíalismans. Heimspekikenningar Heg-
els, sem náðu útbreiðslu á fyrri hluta 19. ald-
ar, skilgreindu veruleikann sem stöðuga bar-
áttu hugmynda. í kjölfarið fylgdi þróunarkenn-
ig Darwins, sem útbreiddi hugmyndir um mis-
munandi eiginleika kynþátta og ýtti þannig
undir þjóðemisrembing. Þjóðemissinnar túlk-
uðu kenningar Darwins þannig að ekki væri
einungis munur á einstaklingum, heldur einnig
þjóðum. Eignarhald á atvinnuvegum færðist á
færri og færri hendur og stórir framleiðendur
skákuðu þeim minni út af markaðnum, allt í
samræmi við kenningar Darwins. Einstakling-
ar voru ekki lengur jafningjar og meðal þeirra
sem voru upptendraðir af hinni nýju þjóðemis-
hyggjuhugsjón þótti sjálfsagt að hinir veikari
yrðu undir í baráttunni. Smám saman skerpt-
ust andstæðurnar eftir því sem sósíalisma og
fijálslyndisstefnu óx fylgi.
Þjóðríki eru afsprengi 19. aldarinnar, þó flest
þeirra yrðu ekki til fyrr en á þeirri tuttugustu,
þegar fyrri heimsstyijöldin leysti upp hið gamla
skipulag í Evrópu. Þá var landamærum lokað
í fyrsta sinn í sögunni með hörmulegum afleið-
ingum fyrir milljónir manna af ýmsu þjóðerni
sem mynduðu minnihlutahópa í hinum nýju
ríkjum. Nú rann upp tími vegabréfa og skil-
ríkja. Fijálst flæði vinnuafls sem tíðkast hafði
innan Evrópu frá alda öðli var stöðvað. Flótta-
menn komust hvergi. Gyðingar, sem notið
höfðu nokkurs skjóls þjóðemislegs umburðar-
lyndis fjölþjóðaríkjanna, lokuðust inni sem litl-
ir minnihlutahópar í hinum nýju stoltu þjóðríkj-
um og máttu þola ofsóknir sem aldrei fyrr.
Þegar kom fram á 20. öldina höfðu sósíalist-
ar styrkt mjög stöðu sína og náð undirtökum
í stjórnkerfum margra rikja Evrópu. Þeir beittu
ríkisvaldinu markvisst til þess að stjóma og
skipuleggja líf einstaklingsins frá vöggu til
grafar. Seilst var inn á svið mannlífsins sem
einvaldskonungar fyrri alda hefðu aldrei látið
sig dreyma um að koma nálægt. Valdsvið
stjómmálamanna færðist út og löggjöf var
sett um flesta þætti daglegs lífs, atvinnulíf,
verslun, skólamál, félagsmál og heilbrigðis-
mál. Fyrri heimsstyijöldin olli straumhvörfum
í þessum efnum því í því skyni að hámarka
hergagnaframleiðslu tók ríkisvaldið sér nær
ótakmarkaðar heimildir til þess að skipuleggja
atvinnulífíð. Höft og reglugerðir urðu hluti
hins daglega lífs. Verslunarhöft vora innleidd.
Stóriðnaður í stað smáiðnaðar og herskylda í
stað atvinnuheija urðu til þess að treysta tök
ríkisvaldsins á þegnunum. Þessum ofurtökum
sem ríkisvaldið hafði náð á efnahagslífí og
daglegu lífí fólks var ekki aflétt nema að litlu
leyti að styijöldinni lokinni. Almenn skóla-
skylda og aukin áhrif fjölmiðla til áróðurs
gerðu eftirleikinn auðveldari. Aðgangur að
slíku valdi varð draumur öfgamanna og Evr-
ópa varð tilraunasvæði fasisma og kommún-
isma með ófyrirsjánlegum afleiðingum.
Spódómar og óskhyggja
Þátttakendur hins dramatíska hugmynda-
uppgjörs síðustu 200 ára sáu ekki nema að
takmörkuðu leyti fyrir afleiðingamar af því
að hrinda hugmyndum sínum í framkvæmd.
Oftast var það hinn mannlegi þáttur sem var
óþekkta stærðin í þeirri jöfnu sem lagt var
upp með. Enginn sá fyrir þær hörmungar sem
hinn upplýsti maður átti eftir að færa yfír
heiminn á 20. öldinni m.a. með tveimur heims-
styijöldum. Stórir atburðir verða oftast án
fyrirvara og öllum á óvart. Franska byltingin
1789, byltingin í París 1848, tilurð jámtjalds-
ins eftir seinni heimsstyijöldina og fall þess
árið 1989 era allt dæmi um stórviðburði sem
urðu andstætt væntingum. Kommúnistar
tengdust atburðunum 1848 og 1989 með ólík-
um hætti. Þeim fyrri sem þjóðfélagsafl í mót-
un, þeim seinni sem fómarlamb. Þar með lauk
hringferð þeirra hugmynda. Og hringferð fleiri
hugmynda virðist vera að ljúka. Hugmynda-
kerfí sósíalismans virðist í andarslitranum.
Velferðarkerfi Vesturlanda stendur höllum
fæti. Launamismunur fer vaxandi. Of mikill
fólksfjöldi og of mikil velferð er nú stærsta
vandamál sem ríkisstjórnir á Vesturlöndum
standa andspænis. Markaðskerfið hagræðir
fólki út af vinnumarkaðnum með sívaxandi
hraða. Aukin misskipting í þjóðfélaginu gengur
þvert á viðteknar hugmyndir síðustu tveggja
alda um félagslegt réttlæti. Það er kaldhæðnis-
legt að af hinum fjölmörgu heimspekingum
þessa umbrotatímabils skuli Nietzsche einn
höfða til samtímans. Að hans mati höfðu gildi
hinna veiku náð yfírhöndinni vegna þess að
þeir sterku tóku þau upp og nýttu sem tæki
til þess að styrkja yfírráð sín. Sjálfstraust hinna
sterku styrkist stöðugt og æ færri sjá sér hag
í því að gerast málsvarar þeirra sem minna
mega sín. Nietzsche taldi ríkið hannað handa
þeim óþörfu. Vandamál nútímaríkisins er sívax-
andi fjöldi óþarfra þegna. Hinir sterku telja sig
ekki lengur þurfa á þeim að halda. Hugtökin
gott og illt era óðum að öðlast þá merkingu,
sem Nietzsche taldi þau hafa haft, áður en hin
kristna siðfræði breytti merkingu þeirra, þ.e.
hinn sterki er góður en hinn veiki vondur. Nú er
í alvöra talað um að forgangsraða sjúkum og
fötluðum líkt og Hitlef hafí eftir allt saman
verið á undan sinni samtíð. Þegnamir era þjóð-
félaginu mismunandi mikils virði. Nýjum hug-
myndum er beitt fyrir valdatækin og stjómmála-
menn leggja gjaldþrota stefnumál til hliðar og
boða nýjan átrúnað þar sem jafnrétti er ekki
lengur jafn sjálfsagt og áður. Leikreglur og
réttlæti era steinar í götu hinna sterku.
Því er spáð að upplýsingabyltingin breyii
heiminum. Hinir nýju upplýsingamenn keppast
við að skilgreina heimsmynd þar sem heim-
svæðing markaðárins muni leysa öll vanda-
mál. Ofurflæði upplýsinga muni breyta mann-
legri hegðun. Hér er sama bamslega bjartsýn-
in á ferðinni og á öldinni sem leið þegar menn
töldu að þekkingin ein dygði til að beina mann-
inum á réttar brautir. Það er þó engum betur
ljóst en þeim sem fást við að skoða frumheim-
ildir fyrri alda hversu mannleg hugsun hefur
lítið breyst þó umhverfinu hafí verið umturn-
að. Rómveijinn Sallust skrifaði eftirfarandi
hugleiðingu um 40 árum fyrir Krists burð:
Það virðist náttúrulögmál að í öllum ríkjum
öfunda hinir auralausu þá auðugu, lofsyngja
þá óánægðu, hata gamla kerfíð og þrá breyt-
ingar. Vegna fyrirlitningar á eigin örlögum
eru þeir tilbúnir að umbylta öllu. Ahyggjulaus-
ir nærast þeir á uppreisnum og uppþotum, því
fátæktin er eign sem enginn þarf að hafa
áhyggjur af að tapa.
Heimurinn virðist standa á hugmyndafræði-
legum tímamótum. Maðurinn mun enn á ný
bregðast við breyttum aðstæðum og lífsskilyrð-
um á sinn óútreiknanlega hátt. Nýir ismar og
áráttur munu líta dagsins ljós og gera vart
við sig þegar síst varir. Ef til vill tekur eldfjall-
ið að gjósa á ný og jörðin að skjálfa. Ekki
einu sinni heimskingi getur spáð fyrir um það.
Höfundur er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. OKTÓBER 1997 5