Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 14

I
i
I
I
I
Handrit Hómilíubókarinnar er frá því um 1200, einmitt frá þeim tíma sem mest
orð fór af Guðmundi góða og árnaði hans. Freistandi væri að eigna Guðmundi
bókina, en fyrir slíkri ágiskun er ekki ein einasta vísbending. Teikning eftir Þor-
björgu Höskuldsdóttur í Islendingabók: Guðmundur góði ríður með lið sitt frá
Hólum.
Hómilíubókin hefði verið meðal þeirra rita
sem þeir fóstrar höfðu í fórum sínum, en
tímans vegna gæti það staðist. En erlendar
heimildir bókarinnar sýna nútíma manni að
ekki hefur verið hörgull á latneskum fræðirit-
um í erkibiskupsdæmi því sem ísland var
þá hluti af, Niðarósi, og kannski hafa ein-
hver verk kunnustu kirkjufeðranna verið til
á íslensku biskupsstólunum þegar á 12. öld.
Ályktanir hins tékkneska fræðimanns eru
þess vegna ekki alveg út í bláinn. Og hafi
íslenskir kennimenn yfirleitt verið jafn vel
menntaðir og sá sem setti saman Hómilíu-
bókina, þá hefur kunnátta þeirra verið fram-
úrskarandi í predikanafræðum hins gamla
stfls, áður en rökfræði skólaspekinga fór að
setja mark sitt á stólræðulist (ars praedic-
andi).
I lok 12. aldar fer að örla á því á megin-
landi Evrópu að villutrúarmenn, farandprest-
ar og flökkupredikarar færu um byggðir og
boðuðu orðið. Þetta líkaði löglegum kirkjuyf-
irvöldum illa og kirkjuþingið í Veróna árið
1184 sendi út þau fyrirmæli að predikarar
þyrftu sérstaks samþykkis erkibiskups eða
páfa, ef þeir vildu flytja ræður á mannfundum
og mannamótum. Aður en flökkumunkar
tóku að boða orðið á torgum voru ræðurnar
yfirleitt fluttai- af höfuðklerkum, annaðhvort
í klaustrum eða kirkjum; oftast nær vora
það biskuparnir sjálfir sem predikuðu, öðrum
var ekki trúað fyrir starfinu. Menntunars-
korti presta var oft kennt um en einnig mun
hafa ráðið að andlegt yfirvald vildi hafa hönd
í bagga hvað var sagt og hvernig það var
sagt. Og allt fram yfir 1200 er það yfirleitt
biskup sjálfur sem predikar í sóknunum og
getur þá nærri að ekki hefur nema lítill hluti
sóknarmanna fengið að njóta boðskaparins;
yfirreið biskups tók oft langan tíma. Hér á
landi voru líka sérstakar aðstæður; engin
þorp eða bæir og m.a. vegna þess þrifust
betlimunkareglurnar ekki. Ekkert ber á
predikarabræðrum hér á landi fyrr en í fyrsta
lagi á 14. öld, en þeir voru þekktir fyrir
ræður sínar og fáheyrðar dæmisögur. Og þó
að Guðmundur Arason hafi farið sókn úr
sókn og atferli hans minni um margt á hug-
myndir 12. aldar manna um postullegt líferni
(vita apostolica) þá verður ekki með rökum
bent á ákveðin tengsl hans við betlimunka-
reglur eða predikun í anda þeirra reglna.
Handrit Hómilíubókarinnar er frá því um
1200, einmitt á þeim tíma sem mest orð fer
af Guðmundi góða og árnaði hans. Nú væri
freistandi að eigna Guðmundi bókina, hún
væri predikunarsafn hans og handbók^En
fyrir slíkri ágiskun er ekki ein einasta vís-
bending; efni hennar bendir fremur til 12.
aldar, siðferðispredikanir hennar eru t.d.
ekki langt frá þeirri áminningu í bréfi Ey-
steins erkibiskups til Islendinga að þeir lifi
búfjárlífi í kynferðismálum og þurfi frá því
að hverfa. Þetta bréf hefur líklega haft ein-
hver áhrif á kennimenn, því að í predikun á
burðartíð lausnarans vitna tveir póstar um
umvöndun erkibiskupsins:
Svo jafnt nú og þá, bræður mínir, sem á
hverri tíð varnið ér [þ. e. þér] við enum [
þ.e. hinum] hörmulegum og enum örmum
byi'giskonum, svo skuluð ér og bindast [þ.
e. halda yður frá] við konur sjálfra yðvar
mjög marga daga fyrr an [þ.e. en] ér hald-
ið annað tveggja drottins burðartíð eða
aðrar hátíðir (lOlr).
Og:
Og fyr því skulum vér að hinu hyggja að
eigi verði svo illa að innan í öndinni, þars
[þ.e. þar sem] vér skyldim góðra verka
gimsteinum búnir vera, að þar sýnimst vér
vafðir í fornum tötrum. Þá er hreinlífið
sýnir þá menn bjarta er fyr guðs augum
eru góðir, þá mun lostalífið sýna þá menn
saurga er óráðvandir eru. Af því skuluð
ér og þá eigi aðeins við enu illa byrgis-
kvenna samlagi varna, sem eg oft áminni,
heldur bæði og við samlagi yðvari'a *heim-
illa kvenna *mjög marga daga áður fyrir
það er ér haldið jólatíð eða aðrar hátíðir
(lOOr-lOlv).
Predikun þessi styðst að hluta við ræðu
eftir Caesarius frá Arles (d. 542) og þaðan
eru klausurnar hér að ofan ættaðar. Byrg-
iskona merkir yfirleitt frilla í fornu máli og
svo er hér. Boðskapurinn er annars í sam-
ræmi við kenningar kirkjunnar um hreinlífi
í kynferðismálum og svipaðar ábendingar
koma fram annars staðai' í fornum í-itum,
en varla væri varað við frillum, nema því
aðeins að frillulífi hefði verið algengt hér á
landi og i Noregi. Og erlend ræða frá 6. öld
kom íslenskum kennimanni að gagni; hann
vissi að efni hennar skírskotaði til samtíðar-
mannanna, enda segir hann á öðrum stað:
„Líkamslosti á þessu landi er hafður í ræðum
miðil manna að gamni svo sem ofdrykkja í
Norvegi" (99v). Af þessu dæmi má og sjá
hvemig klerkarnir hafa reynt að koma sið-
aumvöndunum kirkjunnar og boðum erkibis-
kups á framfæri. Litiu síðar í sömu predikun
er enn haldið áfram að áminna sóknarbörn-
in, en nú um ölmusur:
Sá er hingað til eyddi í drykkju og í áti
fénu, hann taki nú að gefa aumum mönn-
um. Þótt of vallt [þ.e. ávallt] sé gott að
gefa aumum mönnum, þá skulum vér þá
gera meira þó að, er vér höldum hátíðirn-
ar. Gefið ei [þ.e. æ] til þess mestan kost
að ér kallið ena aumu til yðvars fagnaðar.
Eigi er það rétt að á heilagri hátíð skyli
[þ.e. skuli] í kristnum lýð, þeim er allir
ætla sér til eins góðs að koma að þar skyli
sumir of drukknir vera, en sumir svelti.
Bæði vér og allur kristinn lýður erum eins
drottins þrælar og einu verði úr ánauð
leystir, kvomum og með jöfnum rétti í
þenna heim, munum glíkum skilnaði við
heiminn skiljast (lOlv).
Við miklu mildari tón kveður í útskýringum
bókarinnar. Allar eru þær í anda túlkunar-
fræða þeirra tíða, sérhver hlutur í helgihald-
inu hefur í sér aðra merkingu eða hann skir-
skotar til hennar. Slíkt ferli þarf að skýra
og ef til vill eru það þessar skýringar sem
Fyrsti málfræðingurinn kallar þýðingar helg-
ar. Ég tek hér dæmi úr kafla bókarinnar um
Imbrudaga hald og mál:
En öll boðorð þau er í enum fornum lögum
voru boðin líkamlega, veita oss mikla hjálp
ef vér skiljum þau andlega. Femir imbru-
dagar merkja boðorð fjögurra guðspjalla;
þrír imbrudagar fjórum sinnum haldnir
merkja þrenningartrú þá er oss er sýnd í
fjórum guðspjöllum (16v).
Ég héf hér aðeins gripið niðúr í örfáa staði
til að lýsa upp hugmyndaheim bókarinnar.
Öll framsetning höfundarins er líka með þeim
Hætti að hann hiýtur að hafa náð til áheyr-
enda um leið; hún er einfóld og greinilegt
að höfð er í huga sú regla sem helgisagnarit-
arinn Sulpicius Severus (5. öld), höfundur
lífssögu heilags Marteins, setti sögumönnum:
þeh' skyldu bera boðskapinn fram á látlausan
hátt, án íburðar, svo að hann næði eyrum
fiskimanna; þeir héldu síðan áfram veiðinni.
En áhrif bókarinnar hafa einnig orðið með
öðrum hætti; sérhvert snilliyrði eða spak-
mæli sem hraut af orðum predikara lifði
áfram á vörum fólks. í pistlinum um Jóhann-
es skírara er nokkur lýsing á hirð Heródesar
og segir þar svo frá mærinnni Salome, þegar
hún kýs sér starfalaun fyrir dansinn:
Þá mælir Herodes við meyna: „Kjóst þú
það er þú vill að leikslaunum, og mun eg
veita þér þótt vilir hálft ríki mitt.“ Mærin
rennur þá til móður sinnar og leitar ráðs
undir hana, hvers biðja skyldi. En þaðan
kom eð [þ.e. hið] mesta óráð. „Þess skaltu
biðja,“ kvað hún, „að þér sé fært höfuð
Jóans baptiste á diski.“ Mærin kýs þetta
sem móðir hennar hafði fyrir hana lagt.
Kom það þar fram sem mjög oft þykir
verða að köld eru kvenna ráð (6v).
Það kann vel að vera að höfundur Njáls
sögu eða annarra Islendinga sagna hafi heyrt
slíka orðskviði fyrst af vörum kennimanns,
en þeir verða brátt almennings eign og óvíst
að þá megi alltaf rekja til ákveðinna predik-
ana. Allt um það sýna þeir að ræðurnar hafa
á hrifið. Miklu erflðara er að meta önnur
áhrif þeirra á veraldleg verk. Augljóst er þó
að sumt það efni-sem predikarinn drepur á
hefur verið dægurmái þeirra tíma, hugmynd-
ir sem náð hafa eyrum leikra sem lærðra. I
einni fegurstu ræðu bókarinnar, Uppnumn-
ingu Maríu meyjar, er málsgrein sem ekki
lætur mikið yfir sér við fyrstu sýn:
En þar er vér erum jarðlegir að atferð
vorri, þá megum vér hug órum eigi nær
of koma himneskum hlutum, nema vér
takim dæmi af jarðlegum hlutum, að vér
megim eð andlega skflja (3v).
Ég get ekki varist þeirri hugsun að um-
ræða um skilning hins andlega hafi kveikt í
öðrum rithöfundum á þessum tíma, vakið þá
til umhugsunar um upphaf alls. Ég vil benda
á fræg orð úr formála Snorra Eddu, máls-
greinar sem valdið hafa mönnum miklum
heilabrotum og fræðimenn hafa í-akið til
heimspekinga suður í Frans; þau hljóða svo:
En alla hluti skildu þeir jarðlegri skiln-
ingu, því að þeim var eigi gefin andieg
spektin; svo skildu þeir að allir hlutir væri
smíðaðir af nokkuru efni.
Nú er það fjarri mér að efast um ágæti
þess að leita uppi skoðanir erlendra heim-
spekinga sem hugsanlega gætu haft áhrif á
Snorra Sturluson eða önnur andans stór-
menni í upphafi 13. aldar. En maður líttu
þér nær! Kristinn maður á þeirri tíð sótti
messu og hlustaði á stólræður og þar hafa
áreiðanlega kviknað fyrstu hugmyndir að
öðrum verkum hvort sem þau voru veraldleg
eða andleg. Skoðun Snorra á sköpun heims-
ins kann einmitt að vera bundin við umræðu
um efnið í því andlega umhverfi sem hann
lifði; vangaveltur hans í fonnála Snorra Eddu
gætu einmitt verið svör hans við ráðgátum
kristins manns í upphafi 13. aldar. Og ein-
mitt í þessu efni er að mínu viti mesta gildi
Hómilíubókarinnar fólgið. Hún sýnir okkur
miðlun hugsana sem leitt hafa til frjórrar
viðræðu manna á meðal, umræðu sem því
miður birtist okkur of sjaldan í verkum frá
þessum tímum.
(Tilvitnanir til Islensku hómilíubókarinnar
eru teknar úr útgáfu Áraastofnunar, The
Icelandic Homily Book, 1993. Stafsetningin
hefur verið samræmd að nútíma rithætti,
fornum orðmyndum haldið, en sagnbeygingu
örlítið vikið við. Þeim sem vilja fræðast nán-
ar um Islensku hómilíubókina skal bent á
íslenska bókmenntasögu I, 1992 og þau rit
sem þar er vísað til.)
Höfundur er starfsmaður Árnastofnunar.
GEIR G. GUNNLAUGSSON
Til Ómars
Þó að hér sé hvasst og kalt
og hvergi skjól né fríður,
flýgur þú um ísland allt
og aldrei dettur niður.
Hug þinn engin bindi bönd
bregst þú vel við kalli.
Það er eihs Og heilög hönd
hlífí þér við falli.
Eg vil kveðja og þakka þér
þíhaf iogru myndir,
og fyrirgefa ef eitthvað er
allai' þínar syndir.
Höfundurinn er 92 ára, bóndi ( Lundi og vist-
maður í Sunnuhlíð.
S
„A tímum
hugmynda-
skortsins“
Hugleiðing vegna rabbgreinar
Tilefni þess að undin'itaður dregur
pennann úr slíðrinu, er undraverð
hugleiðing Gísla Sigurðssonar þann
19. febrúar undir sömu fyrirsögn og hér er
notuð, og birtist í Lesbókinni. I byrjun grein-
arinnar rekur ritarinn allt frá aldamótum
hversu miklir andans menn í listum voru
uppi allt fram að því sem kallað er popplist
eða til 1960. En einmitt þá hafi hörmungarn-
ar gengið yfir og sé svo enn í dag. Lista-
menn samtíðarinnar svo gjörsamlega hug-
myndalausir og þá sérstaklega í myndlistinni
að ekki tekur nokkru tali. Eða eins og Gísli
segir orðrétt: „Myndlistin í heiminum bíður
í ofvæni eftir einhverjum freisandi krafti, en
nýr Picasso er ekki á sjónarsviðinu.“ Nú er
ég ekki alveg með það á hreinu hvort við
lifum í sama heimi ég og Gísli. En ansi hljóm-
ar þetta kunnuglega frá síðum um myndlist
eins og hún hefur verið i Morgunblaðinu í
alltof langan tima. Eitt get ég sagt lesendum
Morgunblaðsins og Gísla að hvorki vantar
myndlistina í dag hugmyndaflugið eða ein-
hvern frelsandi kraft eða hvað þá annan Pic-
asso, blessuð sé minning hans.
Ég held aftur að Morgunblaðið þurfi að
gera þó ekki væri nema smá naflaskoðun á
sjálfu sér hvað varðar umfjöllun á myndlist.
Éf einhverjir halda því fram að íslenskir
myndlistarmenn hafi verið hugmyndaríkari
fyrir 1960 en almennt gengur og gerist í dag
hef ég eitthvað misskilið listasöguna. Voru
það íslenskir myndlistarmenn sem höfðu
abstraktið eða súwealismann, eða kúbismann
o.s.frv., o.s.frv. Nei, eins og Gísli bendir rétti-
lega á í grein sinni voru það allt aðrir. Hvað
voru þá hinir hugmyndaríku að gera? Voru
þeir bai'a að gera eins og Munch, Picasso,
Bracque eða Kadinsky?
Að undanförnu hefur mér gefist kostur að
sjá og heyra nokkuð af því sem er að gerast
hér í kringum mig, og er það þó nokkuð.
Af eðlilegum ástæðum sér maður ekki allt,
en eitt er víst hér bíður enginn eftir einhverj-
um frelsara. Af nógu er að sjá af góðri list
og auðvitað er líka fullt af vondri list. Að
lokum langar mig að vitna aftur í gi'ein Gísla
og læt það verða lokaorðin en bið lesendur
að hugleiða afstöðu og jafnvel þekkingu í
þessum orðum til nútímalistar: „Jafnframt
er sjálft myndlistarhugtakið komið út um
víðan völl og þá er öll viðmiðun við hefðbund-
in gildi út í hött. Konseptlist, sem svo er
nefnd, hefur á síðustu árum orðið haldreipi
hinna innvígðu í myndlsitan-ekendanna sem
stýra söfnum og opinberu sýningarhaldi.
Meinið er að venjulegt fólk getur ekki séð
að það sé myndlist, enda oftast um að ræða
hrærigraut úr tilfallandi dóti með heimspeki-
ívafi...“
G.R. LÚÐVÍKSSON,
myndlistarmaður í framhaldsnámi í Rotterdam.
14