Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 9

Ásbjörn vöðvi, sonur Kjallaks landnáms-
manns, er sagður hafa búið. Annar Orra-
hóll er í Miðfirði og Orrahaugur á Hofs-
afrétt í Skagafirði. Vekur þetta spurningu
um, hvort sum Orrustuhóls-nöfnin hafi
þróazt úr því hólsheiti (*Orri > *Orra-
hóll > Orrustuhóll), sbr. no. orrahríð
’ákafur bardagi’. Hólsheitið Orri kann að
merkja ’sá, sem rís upp’, e. t. v. rótskylt
no. erra, lo. erriligr, ern, sbr. lat. orior
’rísa (upp)’. Mannsnafnið Orri kemur ekki
fyrir í heimildum hér á landi né í Noregi
að fornu og hér ekki fyrr en á síðustu
tímum, en hins vegar kemur viðurnefnið
orri fyrir að fornu.
í þriðja lagi: Þekktar skráðar sögur,
svo sem um Heiðarvíg í uppsveitum Borg-
arfjarðar og Vjga-Glúm í Eyjafirði, kunna
að hafa ýtt undir nafnbreytingu í þeim
héruðum.
HVERNIG LIGGJA
VÍGHÓLARNIR VIÐ VEGUM?
Ef Víghólarnir hafa upphaflega heitið
Veghólar, ættu þeir að liggja við gamla
vegi, og verður því að leita svars við spurn-
ingunni: Hvernig liggja Víghólarnir við
vegum? Hér má gera þá athugasemd, að
það sanni ekki mikið, þótt í ljós komi, að
Víghólar séu við vegi, því að víg hafi ein-
att verið framin á eða við vegi og alfara-
leiðir. Því er til að svara, að vopnavið-
skipti og víg hafa samkvæmt samtíma-
heimildum og sögnum einnig átt sér stað
við aðrar aðstæður: heima við bæi eða á
flótta til skógar eða fjalls, í fjöru, eyjum
og á annnesjum, í kolaskógi, á engjum
eða í úthögum og á heiðum, þar sem set-
ið var yfir fé o. s. frv.
HVAÐ UM HESTAVÍG?
Aðra athugasemd má gera: Gæti verið
átt við hestavíg í Víg/ió/s-nöfnunum, sbr.
örnefni eins og Hestaþingshamar (svo í
Sturlungu, síðar Hestavígshamar) í
Skagafirði, Hestavígshólmi á mótum
Blöndu og Svartár, Víghestahvammur hjá
Sauðafelli í Dölum, Hestaþingshóll hjá
Kaldaðarnesi í Flóa og í landi Vallar í
Hvolhreppi, Hestaþingsflöt hjá Hróars-
holti í Flóa og Hestaþingstaðir nærri Flögu
í Skaftártungu, og hólarnir þá eðlilega
verið við reiðgötur? Því er til að svara,
að hestaþing (hestaat, hestavíg) voru sam-
kvæmt fornum heimildum yfirleitt háð á
sléttum grundum á samkomustöðum: á
þingstöðum (svo sem Þverárleið í Borgar-
firði16), höfuðbólum (t. d. Staðarhóli í
Saurbæ17) eða stöðum, sem voru miðsvæð-
is í byggðum (t. d. hjá Djúpadalsá í miðri
Eyjafjarðarsveit18), enda voru hestaþing
fjölsóttar samkomur. Margir Víghólanna
uppfylla engan veginn þessi skilyrði, t. d.
Víghólarnir á Digraneshálsi, í Mosfells-
sveit, Kjarrárdal, Arnkötludal og Hörgár-
dal (sjá hér á eftir).
SÍÐASTA HESTAVÍG Á ÍSLANDI
En hvað þá um síðasta hestavíg á ís-
landi árið 1623, sem Jón Espólín segir frá
og ber gamlan Þingeying fyrir,19 en sú
frásögn er mörgum kunn, þar sem hún
er birt í Lestrarbók Sigurðar Nordals. Var
það ekki háð í afdal, á Vindhólanesi á
Bleiksmýrardal fram af Fnjóskadal, fjarri
meginbyggðum? Hér er þess að gæta, að
öll sú frásögn er tortryggileg og ber raun-
ar með sér, að hún muni vera örnefnaskýr-
ingarsögn, spunnin út frá tveimur örnefn-
um: Bleiksmýrardal og Vindhólum, sem
hestanöfnin Bleikur og Vindur munu lesin
úr, en samkvæmt frásögn Jóns áttust
þeir hestar einir við á Bleiksmýrardal.
Segir Jón Espólín og, að hann hafi ekki
vissu fyrir þessum uppruna Vindhóla-
nafnsins og Bleiksmýrardalur muni hafa
heitið svo miklu fyrr en hestavígið á að
hafa verið háð þar, enda er Bleiksmýrar-
dalur nefndur í Vöðu-Brands þætti, sem
saminn mun á 13. öld„
Þegar hugleidd eru hestavíg og Víghól-
ar, ber einnig að hafa í huga, að engar
heimildir, hvorki sagnarit, skjöl né munn-
mæli, tengja nokkurn hinna mörgu Víg-
hóla við hestavíg.
Lítum nú á aðstæður hjá Víghólunum:
Víghóll í Hnefilsdal. Mósmynd/ÞV
VÍGHÓLLí KJARRÁRDAL
VíghóII í Kjarrárdal í Borgarfirði stend-
ur norðan Kjarrár, en reiðvegur var báðum
megin árinnar, enda var Kjarrárdalur
seljadalur, sbr. orð Heiðarvíga sögu: „...
er allir mer.n eru farnir ór seljum eptir
endil^ngum Kjarradal, ok þar eigu allir
Síðumenn selfarar ,..“.20 En auk þess lá
seljavegur Sámsstaðamanna að sögn
Ólafs Guðmundssonar bónda á Sámsstöð-
um í Hvítársíðu (f. 1941) þvert á þessa
vegi: yfir Síðufjall niður með Þverlæk,
yfir Kjarrá á Víghólsvaði hjá Víghól og
þaðan upp í Sámsstaðasel suðvestan í
Sámsstaðahöfða. Má því segja, að Víg-
hóll sé á krossgötum.
VÍGHÓLL Á VÍGHÓLSSTÖÐUM
Á FELLSSTRÖND
VíghóII hjá Víghólsstöðum á Fellsströnd
í Dalasýslu er nefndur í örnefnaskrá. Ólöf
Elínmundardóttir frá Stakkabergi (f.
1905) segist hafa heyrt þá sögn í æsku,
að smalar þeirra Kjallaks á Kjalláksstöð-
um og Geirmundar (heljarskinns) á Geir-
mundarstöðum hafi vegið hvor annan á
Víghóli og verið heygðir í tveimur gijót-
hrúgum vestan við hólinn.
Elzta varðveitt mynd fyrri hluta bæjar-
nafnsins er Vígólfs- í Sturlungu (pappírs-
handrit Reykjarfjarðarbókar), Vivil- í bréfí
1467/1666,21 vigolf- 1495/1497, Wighol-
1565/um 1760, Wighólm- 1705, Vyg-
holltz- 1731, Vigholts- 1805, Vígholts-
1839, Víghóls- (Vígholts-) 1915, Víghóls-
1961.
í bæjanafnariti sínu taldi Finnur Jóns-
son forlið bæjarnafnsins vera mannsnafn-
ið Vígólfr, þó að það komi ekki ella fýrir
nema sem skröknafn í Sólarljóðum.22 Svo
heitir reyndar einnig draummaður í Sturl-
ungu, sem nefndur er Ingólfrí Króksfjarð-
arbók, en Vígólfr í pappírshandritum
Reykjarfjarðarbókar. Hins vegar kemur
nafnið Vígúlfr fyrir tvívegis í norskum
fombréfum á 14. og 15. öld.23 í ritdómi
um bók Gösta Franzens um örnefni í
byggðum Laxdæla sögu segir Baldur
Jónsson: „Það má teljast öruggt, að Víg-
hólsstaðir á Fellsströnd hafí upphaflega
heitið Vígólfsstaðir. Það styðst ekki ein-
ungis við skiptabréf Solveigar Björnsdótt-
ur, heldur kemur nafnið einnig fyrir í ís-
lendinga sögu Sturlu Þórðarsonar, og er
þar greinilega átt við þennan sama bæ.“24
Hér verð ég að gera athugasemd: Það
er hugsanlegt, að Víghólsstaðir á Fells-
strönd hafí í öndverðu heitið Vígólfsstaðir
og forliður nafnsins sé upphaflega manns-
nafnið Vígólfr, en það er engan veginn
unnt að telja það öruggt, enda mælir fá-
tíðni mannsnafnsins gegn því. Gæta verð-
ur að því, að um 1200 eru liðnar meira
en þijár aldir frá landnámi og þá hafa
um það bil níu kynslóðir lifað í landinu.
Þetta er ærinn tími til þess, að upphafleg
tilefni nafngifta hafí í sumum tilvikum
getað fallið í gleymsku og þá jafnframt,
að örnefni hafi getað breytzt, m. a. sökum
þess að menn hafí leitað nýrra skýringa
á þeim. Það er þess vegna ekki óhætt að
treysta því, að nafnmynd örnefnis í rit-
aðri heimild frá 13. öld sé upprunaleg,
enda má telja fram sterk rök fyrir því,
að ýmsar nafnmyndir í heimildum frá
13.-14. öld séu ekki upphaflegar.
Breytt örnefni að fornu
Sem dæmi um líklegar fornar breyting-
ar á sérhljóðum í stofnatkvæðum örnefna
má nefna bæjamafnið Dönustaði í Laxár-
dal í Dölum, sem svo eru nefndir í Lax-
dæla sögu (Möðruvallabók) og Sturlungu
(Reykjarfjarðarbók). E. H. Lind og Finnur
Jónsson töldu forliðinn vera kvenmanns-
nafnið Dana, sem hvergi kemur fyrir ella
að fornu, hvorki hér á landi né annars
staðar á Norðurlöndum. I pappírshandrit-
um Laxdælu frá 17. öld er bærinn nefnd-
ur Dunustaðir, og er sú nafnmynd í Kaup-
mannahafnarútgáfu sögunnar 1826. í
heimildum frá 17.-19. öld er bærinn einn-
ig iðulega nefndur Dunustaðir. Séra Þor-
leifur Jónsson í Hvammi í Dölum (1794-
1883) vitnar í Laxdæluútgáfuna 1826 og
telur bæinn draga nafn af „nið og dyn,
sem þar heyrist í ánni og giljum".25 Lík-
legt er, að Dunustaðir sé upphaflegt nafn
bæjarins, dregið af no. duna ’dynur, brak’,
enda er allmikill foss í Bæjargilinu
skammt ofan við bæinn. Nafnið væri þá
í stórum flokki örnefna af þessum toga,
svo sem Dynjandi, Dynkur og Dunkaðar-
staðir (Dunkur).26
Annað dæmi er Dýrafjörður (Dyra-
Sturlubók og Hauksbók Landnámu), sem
Landnáma segir Dýra af Sunnmæri hafa
numið. Líklegt er, að fjörðurinn hafí upp-
haflega heitið *Durafjqrðr, nafnið dregið
af dyrunum milli Mýrafells og Sandafells,
sem standa sitt hvorum megin fjarðarins.
„Ef siglt er miðfírðis, sýnast aðeins vera
þröngar dyr milli þeirra, en þær lokast
alveg, er farið er nær norðurströndinni,"
segir Kristján G. Þorvaldsson.27
I þriðja lagi má nefna Bijánslæk á
Barðaströnd, sem ritaður er Bians- í
Hauksbók Landnámu um 1302-10,
Brians- í pappírshandriti Þorláks sögu og
Brjáns-, Bijáms- og Brands- í pappírs-
handritum Sturlungu. Bijánslækur kemur
frá Surtarhrandsgili, kunnasta surtar-
brandsstað landsins, og leikur vart vafí á
því, að lækurinn og bærinn hafí upphaf-
lega heitið Brandslœkr.2S
Ýmis önnur dæmi mætti tilgreina um
margs konar breytingar, sem þegar að
fornu virðast orðnar á örnefnum, t. d.
Mýlastaðir (trúlega af mýlum, þ. e. hálf-
kúlulaga gervigígum, framan við bæ-
inn) > Mýlaugsstaðir í Aðaldal, nefndir
svo í Reykdæla sögu á 13. öld,29 *Kóra-
staðir (að öllum líkindum af klettakórum
hjá bænum) > Kóreksstaðir í Hjaltastaða-
þinghá, nefndir svo í Droplaugarsona sögu
á 13. öld,30 *Hqlknaheiðr (sennilega af
hölknum, stórgrýti á heiðinni) > Hel-
kunduheiði á mörkum Norðlendinga- og
Austfirðingafjórðungs, nefnd svo í kirkna-
tali Páls biskups um 1200.31 Nánari rök
fyrir þessum breytíngum geta menn kynnt
sér í Grímni.
Athyglisvert er, að stundum virðast
upphaflegar og breyttar nafnmyndir hafa
lifað lengi hlið við hlið, svo sem Mýlastað-
ir (sú nafnmynd kemur þegar fyrir 1489
og oft síðan) og Mýlaugsstaðir. I sumum
tilvikum hefur nafn tekið breytingum um
skeið, en upphafleg nafnmynd orðið ofan
á að nýju, t. d. Silfrastaðir, sem ritaðir
eru Silfreksstaðir á 14. öld og Silfrúnar-
staðir á 19. öid,32 og Miðhálsstaðir í
Öxnadal, sem ritaðir eru Misskjálgsstaðir
á 16. öld og Misjálfsstaðir 1713.33 Á sama
hátt kunna upphaflegir * Veghólsstaðir (>
Víghólsstaðir) að hafa breytzt í Vígólfs-
staði á 12. eða 13. öld, en eldri myndin
lifað af og orðið aftur ofan á. Athuga
ber, að í sumum tilvikum kunna hinar
breyttu myndir að hafa náð lítilli út-
breiðslu, hafa e. t. v. verið hugmynd eins
manns eða fárra manna, og stundum kann
jafnvel að vera um misritun að ræða.
Mörg dæmi virðast um, að -hóls- inni í
nöfnum hafí orðið -ólfs-, svo sem Stand-
hóls- > Stöndólfsgljúfur á Langadals-
strönd, *Enghóls- > Ingólfshöfði í Svarf-
aðardal.34
Þreifað á Víghóli
Örnefnarannsóknir hafa það til síns
ágætis, að oft gefst kostur á að leiða
augum líklegt tilefni nafngiftar og jafnvel
beinlínis þreifa á því eða hlusta á það.
Þannig er unnt að horfa inn og út um
dyrnar í Dýrafírði, sjá og snerta hölknin
á Helkunduheiði, mýlana á Mýlaugsstöð-
um, kórana á Kóreksstöðum og surtar-
brandinn á Bijánslæk — og virða fyrir sér
og hlýða á dununa á Dönustöðum. Sem
fyrr segir, er Víghóll á Víghólsstöðum á
Fellsströnd, og ég fékk litið hann augum
og þreifað á honum í sumar leið (1993).
í örnefnaskrá er Víghóll sagður vera við
tröðina, „sem lá frá bænum vestur fyrir
túnið á leið út að Ekrum“. Hóllinn reynd-
ist vera fast við tröðina neðst í gamla
túninu á Víghólsstöðum. Að sögn Baldurs
Gestssonar á Ormsstöðum (f. 1912) lá
gamli reiðvegurinn milli Ormsstaða og
Víghólsstaða um Ferðamannaskarð (í
Dyrakletti) og Víghól. Frá Víghólsstöðum
lá síðan Efribyggðarvegurinn með hlíðinni
að Stóru-Tungu og áfram inn efra. Neðri-
byggðarvegurinn lá hins vegar um Vog
og Kjallaksstaði inn að Staðarfelli og
áfram með sjónum. Vegamótin hafa að
sögn Baldurs og Ólafar verið skammt
neðan (vestan) við Víghól, en ofan við
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26.MARZ1994 9