Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 7

Greinarhöfundur við Neðri-Víghól í Kópavogi. Hvammkot (Fífuhvammur) í baksýn.
Morgunblaðið/Sverrir
VIGHOLL
rá því að deilur risu um kirkjubyggingu á Víg-
hóli á Digraneshálsi í Kópavogi á liðnu ári,
hafa ýmsir spurt mig, hvort nokkuð sé vitað
um uppruna nafnsins og merkingu. Ég vil af
þessu tilefni greina frá eftirfarandi:
Örnefnið Víghóll á
Digraneshálsi í Kópavogi
var á allra vörum fyrir
skömmu. Margar fyrir-
spurnir um nafnið hafa
síðan borizt Þórhalli
Vilmundarsyni, for-
stöðumanni Örnefna-
stofnunar Þjóðminja-
safns. í þessari grein
svarar hann þeim fyrir-
spurnum.
eftir ÞÓRHALL
VILMUNDARSON
Ekki eru til, svo að mér sé kunnugt,
gamlar heimildir um örnefnið í Kópavogi.
Það kemur fyrir í örnefnaskrám frá þessari
öld, bæði í eintölu, Víghóll, og í fleirtölu,
Víghólar, sbr. götunafnið Víghólastígur og
félagsheitið Víghólasamtökin.
Margir Víghólar
Þegar hugað er nánar að örnefninu
Víghóll eða Víghólar, vekur það athygli,
að nafnið er víðar til en í Kópavogi. Þann-
ig er mér kunnugt um fjóra aðra Víghóla
á Suðvesturlandi: einn í Selvogi, tvo í
Garðabæ og einn í Mosfellssveit. Víghóll
er og í Kjarrárdal (Kjarradal) í Borgar-
firði, á Fellsströnd í Dölum, í Steingríms-
fírði, í Hörgárdal (þar eru þeir reyndar
tveir), á Jökuldal og undir Eyjaflöllum.
Víghólar eru í Öxnadal og á Síðu. Engra
þessara nafna er getið í fornum heimild-
um.
MUNNMÆLIUM VÍGHÓLANA:
Heiðarvíg og
FORNMANNADYS
Ekki er mér kunnugt um munnmæla-
eða skýringarsagnir um átta Víghólanna,
en ung munnmæli eða skýringarsagnir
eru hins vegar til um hina sex:
Kristian Kálund segir það nú (þ. e.
1877) sögn heimamanna, að .Heiðarvígin’
(sbr. Heiðarvíga sögu) hafi verið tvenn,
önnur þeirra í Kjarradal, sunnan ár, hjá
Víghóli, og þar í grennd sé dys hinna
föllnu. Kálund bendir á, að þessi frásögn
sé í ósamræmi við frásögn Heiðarvíga
sögu og að Heiðarvígin á Tvídægru eigi
að hafa átt sér stað eftir kristnitöku.1
Um Víghól í landi Lönguhlíðar í Hörgár-
dal segir í örnefnaskrá, að munnmæli
segi, að þar sé dysjaður fornmaður.
DEILT UM LANDAMERKI
EÐA FRILLA SÓTT HEIM
Tvenns konar munnmæli eru í örnefna-
skrá um Víghól í landi Ásgerðarstaða í
Hörgárdal: í fyrsta lagi, „að þar hafí
bændurnir frá Flögu og Ásgerðarstöðum
barizt út af landamerkjum“. í öðru lagi,
„að Þórólfur Skólmsson hafi barizt þar
við Flögubóndann, þá er hann var að finna
frillu sína, Ásgerði, og fellt hann þar.
Þessi síðari sögn er eftir Hörgdæla sögu,
og er sagt, að pappírshandrit hennar hafi
verið til fyrir hér um bil 60 árum. Þykir
þvi sögn þessi sennilegri," segir í skránni.
Sögnin um landamerkjadeiluna er trú-
lega af því sprottin, að Víghóll er „skammt
sunnan við Flögumerki", eins og segir í
skránni. Þórálfur eða Þórólfur Skólmsson
hinn sterki er kunnur kraftamaður úr
fornsögum. Hann er í Landnámu og Orms
þætti Stórólfssonar sagður hafa búið á
Myrká í Hörgárdal.
Var hörgdæla saga til?
Hér er vísað til sagna um bardaga í
Hörgárdal eftir Hörgdæla sögu, og verður
því að víkja nokkrum orðum að þeirri sögu:
I sóknarlýsingu Möðruvallasóknar 1841
er sagt frá reitnum Brennlu milli Brekku-
gerðis og Hvamms, þar sem hræ eigi að
hafa verið brennd eftir orrustu á stað, sem
heiti Svardæla.2 Kristian Kálund hefur það
eftir Gísla Brynjúlfssyni (1827-1888), að
jarðareigandinn hafi nefnt staðinn Svarf-
dælagröf. Hann (þ. e. Gísli?) telji, að nafn-
ið bendi til bardaga milli Svarfdæla og
Hörgdæla, sem muni hafa átt sér stað á
þeim tíma, er Víga-Glúmur bjó í Hörgár-
dal.3 Samkvæmt Víga-Glúms sögu bjó
Glúmur einn vetur á Möðruvöllum í Hörg-
árdal. Brynjúlfur Jónsson frá Minna-Núpi
(1838-1914) segir einnig frá munnmæl-
um um bardaga sömu aðilja í Svarfdæla-
gróf fyrir utan Möðruvelli og hafi Hörg-
dælum veitt betur; þar nálægt heiti Beina-
lág. Einnig sé sagt, að Hörgdælir hafi
barizt við Skagfirðinga á Hörgárdalsheiði
og haft sigur. Sagnir þessar eigi að vera
hafðar eftir Hörgdæla sögu, sem talin sé
hafa verið til fram á 19. öld, en nú glöt-
uð. Brynjúlfur segir það haft eftir Olafi
Thorarensen í Skjaldarvík, að afi hans,
Stefán amtmaður Þórarinsson á Möðru-
völlum (1754-1823), hafi átt hana.4
Hörgdæla saga hefur ekki komið í leit-
irnar. Engar líkur geta talizt á því, að
forn Hörgdæla saga hafi verið til fram á
19. öld og glatazt þá. Á síðustu öldum
gerðu menn hins vegar nokkuð að því að
setja saman fornaldarsögur og íslendinga-
sögur í fornum stíl, svo sem Ármanns
sögu í lok 17. aldar, Ármanns sögu yngri
á síðari hluta 18. aldar og Hellismanna
sögu um 1830. Skilja má, að Hörgdælir
hafi gjarnan viljað eiga sér fornsögu (ís-
lendingasögu) eins og nágrannar þeirra á
báðar hliðar, helzt bardagasögu, þar sem
Hörgdælir höfðu betur. Það er því ekki
óhugsanlegt, að einhver hafi skemmt sér
við að setja saman Hörgdæla sögu í svip-
uðum dúr á síðari hluta 18. eða fyrri hluta
19. aldar og slíka sögu hafi Stefán amt-
maður átt. Um það verður þó ekkert full-
yrt, og þar sem menn voru ólatir að skrifa
upp sögur á þessum tímum, verður að
telja líklegra, að Hörgdæla saga hafi aldr-
ei verið til.5
Þess má geta, að Svardæla, síðar Svarf-
dælagróf, er í örnefnaskrá Hvamms og :
Hofs kölluð Gróf og sagt, að syðst í henni j
sé mýrarsund, þar sem munnmæli segi,
að barizt hafi verið að fornu. Síðari liður
elztu varðveittu nafnmyndarinnar, dæla !
kvk., merkir m. a. ’dæl, laut, tjörn í laut’
(Orðabók Menningarsjóðs), og verður að !
telja sennilegt, að sú sé merkingin í ör- ■
nefninu, enda merkir gróf kvk. m. a. ’hola,
laut, lág; vatnsgróf, mógröf (sama orða-
bók). Fyrri liðurinn hefur trúlega í upp-
hafi verið Svarð-, þ. e. svörður ’mór’, en
það orð er haft um mó í Eyjafirði. Svarð-
dæla ætti þá að merkja ’dæld, þar sem
svörður (mór) er tekinn’. Að sögn Gunn- j
laugs Pálmasonar bónda á Hofí (f. 1923) j
er í Grófmni eitthvert bezta svarðarland 1
í hreppnum, og var þar tekinn svörður frá j
bæjunum í kring fram á styijaldarárin
síðari. Grófin er um 1100 m löng og
40-100 m breið, svo að þarna er um stórt
svarðarland að ræða. Til hliðsjónar eru
breytingar nafna eins og Svarðbæli >
Svarbæli, Svarðhóll > SvarfhóII. Senni-
legt verður að telja, að örnefnið Brennla
sé fremur dregið af öðrum bruna en lík-
brennslu eftir bardaga, svo sem sólar-
sviðningi, og þykir Gunnlaugi Pálmasyni
það ekki ólíklegt eftir staðháttum. Beina-
lág er í miðjum Selás norðanverðum, trú-
lega um 100 m löng, og liggur að sögn
hans beint út og niður í átt að Hvammi,
og er lágin bein, ekki bugðótt.
Vaskur felldur
OG HEYGÐUR
Sigfús Sigfússon þjóðsagnasafnari
(1855-1935) segir frá sögnum um Hörg-
dæla sögu (sjá hér að framan) og munn-
mælum um fornmenn í Hörgárdal og
Öxnadal, m. a. um Vask, sem rataði í víga-
ferli og hafðist við í Vasksárgili (áin heit-
ir reyndar Vaská), en var að lokum felld-
ur, „og er sagt að hann sé heygður í hól-
um þar utar frá,“ segir Sigfús. Hér mun
átt við Víghóla í Öxnadal, sem eru skammt
utan við Vaská.6 Um þá segir í örnefna-
skrá Varmavatnshóla, að munnmæli
hermi, að þar hafi verið barizt á dögum
Víga-Glúms og heygðir fallnir kappar eða
að Víga-Glúmur hafi barizt þar við ein-
hveija óvini sína. Ekki er getið um neina
viðureign í Öxnadal í Víga-Glúms sögu,
en Víga-Glúmur er í sögunni sagður hafa
búið síðast á Þverbrekku í Öxnadal.
Barizt í Hnefilsdal og
HRAKSPÁR HEFNT í SELVOGI
Um Víghól í Hnefílsdal á Jökuldal seg-
ir aðeins í örnefnaskrá, að þar hafi verið
háður bardagi að fornu. Sigfús Sigfússon
þjóðsagnasafnari kallar hólinn hins vegar
Vígishól og segir menn halda, að fyrr
meir hafi einhver eða einhveijir varizt á
hólnum og þeir, er féllu, hafi verið heygð-
ir úti við Húsá, þar sem fornmannadys
hafi fundizt.7 Stefán Björnsson fyrrv. for-
stjóri frá Hnefilsdal (f. 1908) segir mér,
að gamalt fólk hafi ævinlega nefnt hólinn
Víghól, svo hafi m. a. afi hans, Jón Magn-
ússon (1846-1922), gert. Það er því lík-
legt, að nafnmyndin Vígishóll sé runnin
frá Sigfúsi sjálfum, e. t. v. fyrir áhrif frá
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. MARZ 1994 7