Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 11

suðurhrauni Búrfells sé „gamalt og tiltölu-
lega flatt hraun. Þar eru farnir allglöggir
slóðar í átt að Víghól.“48 Að sögn Þorkels
Jóhannessonar liggur þessi leið síðan
meðfram Víghól og þar á Selvogsgötu.
Götuslóðana hefur hann ekki getað rakið
austan Búrfells í átt að Löngubrekkum
(á Heiðmörk), en tekur fram, að kjarr
kunni að hafa hulið gamlar slóðir í Búr-
fellsdal. Gömul reiðleið er frá Elliðavatni
suður allar Tungur undir Löngubrekkum
í Búrfellsgjá.49 Þess má geta til, að götu-
slóðarnir „í átt að Víghól“ séu hluti ver-
mannaleiðar frá Mosfellssveit, Kjós, Vest-
ur- og Norðurlandi um Elliðavatn og
Tungur á Selvogsgötu eða Grindaskarða-
veg hjá Víghól. í Selvogi var mikil verstöð
fyrrum. Árið 1703 voru íbúar þar nærri
200 að tölu; þaðan voru gerð út árið 1785
rösklega 30 skip, og á þeim voru 380
menn, þar af 340 aðkomumenn.50 Má
nærri geta, að margir hafa átt leið í Sel-
vog á fyrri tíð, flestir sjálfsagt af Suður-
landi, en sumir að vestan og norðan. Ef
rétt er til getið, má Víghóllinn hafa verið
vegvísir á hinni gömlu vermannaleið og
er þá jafnframt minnismerki um hana.
VÍGHÓLL í ARNARNESLANDI
í GARÐABÆ
í örnefnaskrá Arnarness, sem Gísli Sig-
urðsson lögregluþjónn í Hafnarfírði
(1903-85) skráði, segir, að Vífilsstaða-
gata hafi legið frá alfaraleiðinni á Arnar-
nesholti „inn með holtinu, sem nefndist
Móholt. Hér einhvers staðar á að vera
hóll, er nefnist Víghóll.“ Ekki hefur mér
tekizt að hafa uppi á þessum Víghól. Sig-
ríður Gísladóttir á Hofstöðum (f. 1921)
þekkir hann ekki. Hún telur Móholt vera
sama og Nónholt, en mór var tekinn í
mýrinni norðan við Arnarneslækinn á
stríðsárunum fyrri. Vífilsstaðagatan
gamla lá frá Vífilsstöðum sunnan í Nón-
holtinu á Arnarneshæð.
VÍGHÓLL í MOSFELLSSVEIT
Um Víghól í Mosfellssveit segir séra
Magnús Grímsson á Mosfelli (1825-60):
„Á skarðinu, sem skilr Helgafell og
Reykjafjall, stendr hamar einn, svo sem
þriggja mannhæða hár, upp úr sléttri
melbúngu. Hann heitir Víghóll, en eigi
veit eg af hverju það nafn er dregið. Hjá
hól þessum liggr vegrinn ofan í Skamma-
dalinn og suðr í Reykjahverfi, þar sem
Reykjalaug er.“51
VÍGHÓLL Á DIGRANESHÁLSI
Og þá er að lokum komið að fjórtánda
og síðasta Víghólnum (eða Víghólunum)
á Digraneshálsi í Kópavogi, sem var til-
efni þessarar greinar. Digranesháls eða
hluti hans virðist áður hafa heitið Langi-
jörvi samkvæmt frásögn Árna Magnús-
sonar prófessors í Kaupmannahöfn. Hann
segir, að jörvi (jörfi) merki „slétt melholt,
ex. gr. (þ. e. til dæmis) langa slétta holtið
fyri ofan Kópavog. Almennt málfæri syðra
í Mosfellssveit: Þar yfir á jörfanum, yfir
á langa jörfann. Langi jörfi heitir melur-
inn fyri ofan Kópavog.“62
Adolf J. E. Petersen vegaverkstjóri
(1906-85) segir í örnefnaskrá Kópavogs-
kaupstaðar: „Víghólar eru í tvennu lagi,
annar hóllinn er sunnan við Digranesveg-
inn, en hinn er norðan við þann veg og
ber nokkuð hátt, enda er þaðan eitt mesta
útsýni af Digraneshálsinum, og þar er
útsýnisskífa." Fyrrnefndi hóllinn er neðan
við húsið nr. 94 við Digranesveginn, og
segir Bergsveinn Jóhannsson (f. 1915),
sem þar hefur átt heima frá 1960, að
Ingjaldur ísaksson í Smárahvammi
(1909—91) hafi kallað hólinn Neðri-Víghól
og sagt, að það væri hinn rétti Víghóll.
Hann er um 140-50 m suður og niður
af efri Víghólnum.
Haustið 1992 heimsótti ég á Hrafnistu
í Reykjavík Guðbjörgu Jónsdóttur frá
Digranesi (f. 1899 og átti þar heima til
1923) og spurði hana um gamlar leiðir
vestur frá Digranesi. Guðbjörg lézt á síð-
astliðnu sumri (1993).
- Hvaða leið fóruð þið frá Digranesi
til Kópavogs (þ. e. gamla bæjarins í Kópa-
vogi), þegar þú varst að alast upp?
„Við fórum brekkurnar sunnan í Digra-
neshálsinum.“
- Fóruð þið ofan eða neðan við neðri
Víghólinn?
„Neðan við hann.“
- Hvernig lá leiðin frá Digranesi til
Reykjavíkur?
„Þá var farið á ská yfir Digraneshálsinn
og niður brekkurnar að norðanverðu tals-
vert norðan við efri Víghólana og síðan
beint á Fossvogsbrúna. Á þeirri leið voru
fen, og það var ekki fyrir aðra en kunn-
uga að fara hana.“
- Var þá einnig farið eftir hálsinum frá
Digranesi út á alfaraveginn milli Reykja-
víkur og Hafnarfjarðar?
„Já, þá leið fóru ferðamenn stundum,
og var þá farið eftir holtinu rétt fyrir
norðan Víghólana, yfir Stútulaut, lægðina
vestan við Víghólana, og eftir háhálsinum
út á Hafnarfjarðarveg."
- Átti Digranesfólk ekki einnig erindi
þessa leið?
„Jú. Fé föður míns sótti í fjöruna fram
af Kársnesinu, og þar var faðir minn einu
sinni hætt kominn í flæðiskeri, en Vigfús
Guðmundsson vert sá til hans frá Skerja-
firði og kom honum til bjargar. Mér eru
minnisstæðir Borgarhólarnir þarna utar á
hálsinum, þar sem Kópavogskirkja stendur
nú, því að við krakkarnir höfðum svo gam-
an af bergmálinu í klettunum. Faðir minn
ruddi bílveg eftir hálsinum frá Hafnarfjarð-
arvegi heim í Digranes árið 1914, og fór
Buicksbíll frá Hafnarfirði fyrstur veginn.“
Ég sneri mér til Bergþóru Rannveigar
ísaksdóttur (f. 1905) i Tungu hjá Fífu-
hvammi (sem áður hét Hvammkot og þar
áður Hvammur) og spurði hana, hvernig
kirkjuvegurinn hefði legið fyrrum — fyrir
bílaöld — frá Hvammkoti til Reykjavíkur,
en þangað átti Hvammkot kirkjusókn.
„Farið var frá Fífuhvammi eða Hvamm-
koti yfir Kópavogslækinn og upp Stútu-
slakka yfir Digraneshálsinn vestan við
Víghóla og svo beint af augum á brúna
yfir Fossvogslækinn og síðan austan við
Leynimýri yfir Öskjuhlíðina sem leið ligg-
ur til kirkju í Reykjavík," sagði Bergþóra.
- í Stútuslakkanum hefur verið farið
neðan við neðri Víghólinn. Var hann eina
kennileitið í brekkunum?
„Já, hann var í brekkunni fyrir austan
slakkann og var eina kennileitið í brekk-
unni sunnan frá séð. Efri Víghólana ber
hins vegar við loft frá Fífuhvammi, ég sé
útsýnisskífuna héðan.“
-Þetta er þá leiðin, sem bömin þijú
frá Hvammkoti fóru hinn örlagaríka vetr-
ardag 1874, þegar þau fylgdu frænku
sinni, sem gekk til spurninga í Reykjavík?
„Já, það var mikil sorgarsaga. Til okk-
ar í Fífuhvamm kom eitt sinn gamall sjó-
maður, sem sagðist hafa verið á ferð þenn-
an dag og lent í því að bera ásamt föðurn-
um eldri dótturina örenda frá Danskavaði
á Kópavogslæk heim í Hvammkot. Síðan
lögðust þeir við hlið stúlkunnar í von um,
að hún lifnaði. „Það var köld nótt, og það
var löng nótt,“ sagði hann.“
í örnefnaskrá Digraness má sjá, að
götuslóði frá Digranesi norðan í Digranes-
hálsinum að Fossvogslækjarbrú var nefnd-
ur Kirkjuleið, Kirkjugata eða Prestsgata.
Framangreind athugun á fjölda, dreif-
ingu og legu Víghólanna virðist mér benda
til þess, að hér sé yfirleitt um upphaflega
Veghóla að ræða, þó að sjálfsagt sé að
slá þann varnagla, að meðal þessara
mörgu Víghóla kunni að leynast hóll, sem
réttilega hafi verið svo nefndur eða feng-
ið nafnið að tilefnislausu sem flökkunafn.
Af þessum sökum — svo og vegna allra
aðstæðna — tel ég því ólíklegt, að Víghóll
á Digraneshálsi sé með réttu orðaður við
forn mannvíg og illdeilur og hygg eðli-
legra að líta á hann sem vegvísi á kirkju-
leið. Oþarft ætti því að vera að láta hólinn
kveikja hugsanir um illindi og úlfúð. Frem-
ur ætti hann að geta verið tilefni hugleið-
inga um veginn og lifið — og dauðann.
1) Kr. Kálund: Historisk-topografísk Beskrív-
else af Island I (Kbh. 1877), 352.
2) Sýslu- og sóknalýsingar (Ak. 1972),
107-08.
3) Kálund: Hist.-topogr. Beskrivelse II
(1879-82), 103-04.
4) Árb. Fornl. 1906, 21.
5) Svipaðar sagnir um íslendingasögur, sem
tilteknir menn eiga að hafa átt á síðustu
öldum, en ekki hafa komið í leitirnar, eru
víðar til, sjá t. d. Þjóðs. Sigf. Sigf. VI
(1986), 47.
6) Þjóðs. Sigf. Sigf. VI (Rvk. 1986), 80-82.
7) S. r. VI (1986), 34.
8) Þjóðs. J. Á. IV (Rvk. 1956), 35-36.
9) Namn och Bygd 1932, 29.
10) Diplomatarium Norvegicum III, 279 (stafs.
samr.).
11) Víghóla- og Veglió/a-nöfnin, sem hér um
ræðir, hafa fundizt í örnefnaskrám Ör-
nefnastofnunar og prentuðum heimildum.
Lengi er von á einum, og væri höfundi
þessarar greinar þökk á, að þeir, sem
kynnu að þekkja slík nöfn víðar en hér er
greint frá (sjá meðfylgjandi uppdrátt með
nöfnunum), hefðu samband við Örnefna-
stofnun (sími 91-21329).
12) Lítið er vitað um upptök flámælis. Fyrstur
mun Benedikt Sveinbjamarson Gröndal
hafa lýst fyrirbærinu (Ritgjörð „Álptnes-
íngsins“ (Rvk. 1885), 10), sbr. óprentaða
BA-ritgerð Þórunnar Blöndal: Flámæli
(1984), 13-14. Stefán Einarsson prófessor
taldi það varla geta verið miklu eldra en
frá því um miðja 19. öld (Acta philol.
Scand. 1928-29, 277). Björn Guðfinnsson
hugði það hins vegar miklu eldra (Breyt-
ingar á framburði og stafsetningu (Rvk.
1947), 25), en gerði aldrei grein fyrir þeirri
skoðun sinni. Birna Arnbjörnsdóttir telur
það eldra en frá miðri 19. öld, ef það hef-
ur borizt með vesturförum 1876-89 til
Vesturheims (ísl. mál 1987, 26). Ég þakka
Kristjáni Árnasyni prófessor upplýsingar
um sumar þessara ritgerða.
13) Til hægðarauka eru ofangreindar nafn-
myndir birtar hér með samræmdri staf-
setningu.
14) Stjörnumerktar orðmyndir eru endurgerð-
ar orðmyndir, þ. e. koma ekki fyrir í rituð-
um heimildum.
15) Sjá Minjar og menntir. Afmælisrit helgað
Kristjáni Eldjárn (Rvk. 1976), 533-64.
16) Sturi. s. (Rvk. 1946) II, 152.
17) S. r. I, 71.
18) ísl. fornr. IX, 43-44.
19) Jón Espólín: íslands Árbækur VI (Kh.
1827), 21-22.
20) ísl. fornr. III, 283-84.
21) Ártal framan við skástrik á við framrit
heimildar, en aftan við skástrik elzta varð-
veitt eftirrit. Ef aðeins eitt ártal er nefnt,
er um framrit að ræða.
22) Safn til sögu íslands IV (1907-15), 450.
23) Sjá E. H. Lind: Dopnamn I (Uppsala
1905-15), 1104.
24) Tímarit Máls og menningar 1967, 196.
25) Safn t. s. ísl. II, 561.
26) Sjá Grímni 1983, 61-63.
27) Árb. Ferð. 1951, 37; sjá Grímni 1980,
79-80.
28) Sjá Grímni 1980, 71.
29) Sjá s. r. 1980, 118-19.
30) Sjá s. r. 1983, 106-08.
I 31) Sjá s. r. 1980, 7-23.
32) Fræðimenn hafa talið forlið Silfrastaða
vera viðurnefnið silfri, en bærinn stendur
við Norðurá skammt ofan við mót hennar
og Héraðsvatna (Jökulsár). Norðurá er silf-
urtær bergvatnsá, sem fellur í skolugt jök-
ulfljót, sbr. andstæðunöfn eins og Hvítá —
Svartá. Hér á landi er til fossheitið Silfri
og gjár- og lindarheitið Silfra, og forliður-
inn Silver-, Solv-, Silber- er algengur í
árheitum víðs vegar um Evrópu. Því verð-
ur að telja líkiegt, að Silfrastaðir geymi
eldra nafn Norðurár, sem heitið hafi *SiIfra
eða *SiIfrí öndverðu og bærinn þá *SiIfru-
eða * Silfrarstaðir (ritað Silfrar-
1448/1704). (Sjá Grímni 1980, 126-28).
33) Nafnið hefur valdið fræðimönnum heila-
brotum. Eggert Ó. Brím hugði forliðinn
e. t. v. vera mannsnafnið Miðólfr, sem ella
er óþekkt (Lbs. 3916 4to, 125). Finnur
Jónsson taldi líklega um að ræða manns-
nafn, sem endaði á -álfur (Safn t. s. ísl.
IV, 449). Hannes Þorsteinsson hugði forlið-
inn geta verið viðurnefnið missjáll ’sá, sem
gjarnt er til að missjá’, en taldi þó lík-
legra, að síðari hlutinn væri -álfs- og fyrri
hlutinn afbakaður (Árb. Foml. 1923, 79).
Margeir Jónsson taldi um að ræða viður-
nefnið misskjálgur „og haft um mismikla
skekkju augnanna, þ. e. að maðurinn hafi
verið nefndur hinn misskjálgi, af því að
hann var ekki eins rangeygður á báðum
augum“. (Örn.skrá Miðhálsstaða). Mið-
hálsstaðir standa undir Miðhálsstaðahálsi,
sem líklegt er, að heitið hafí *Miðháls í
öndverðu, enda kemur nafnið vel heim við
legu hálsins milli Hörgár- og Öxnadals,
miðja vega milli múlanna, þegar horft er
fram Hörgárdal.
34) Sjá Grímni 1983, 83-84; ísl. fornr. XIII,
cxxv-cxxvi; Súlur 1977, 3-26.
35) ív. r. VI, 115.
36) ív. r. I (Rvk. 1946), 385.
37) Safn t. s. ísl. IV, 450.
38) G. Franzen: Laxdælabygdens ortnamn
(Uppsala 1964), 29.
39) Sjá Lind: Personbinamn (Uppsala
1920-21).
40) Safn t, s. ísl. IV, 450.
41) Tímarit Máls og menningar 1967, 197.
42) O. Rygh: Norske Elvenavne (Kria 1904),
299; J. Sandnes og O. Stemshaug: Norsk
stadnamnleksikon (Oslo 1980), 345.
43) Rygh: Norske Elvenavne, 299.
44) Norges geografíske oppmáling 1:50 000,
M711, bl. 1312 II (1976).
45) Uppdráttur íslands, Geodætisk Institut,
1:100 000, bl. 34 (1945); Army Map
Service, Series C762, 1:50 000, bl. 5522
III (1950).
46) Á síðarnefnda kortinu í 45. nmgr.
47) Sjá Grímni 1983, 95-97.
48) Sjá grein Þorkels Jóhannessonar og Óttars
Kjartanssonar, Riðið í Selvog, í tímaritinu
Hesturinn okkar 1984, 12 (sjá einnig Land-
nám Ingólfs II (1985), 9-10), sbr. grein
sömu höfunda, Fjórar leiðir í Gjáarrétt, í
ritinu Hesturinn okkar 1983, 52.
49) Sjá Uppdrátt íslands, 1:100 000, bl. 27
(1947).
50) Lúðvík Kristjánsson: ísl. sjávarhættir II
(Rvk. 1982), 36-37.
51) Safn t. s. ísI. II, 273.
52) Árni Magnússons Levned og Skrífter II
(Kbh. 1930), 244 (stafs. samr.).
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. MARZ1994 1 1