Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 13

eTforofm
rttliartwir
•íi TOp.fit^jxsc <gi(ans[>
jfr tn>k.fia.j«tiö «ijt fl
n x 6 fþribdii1» enörferu
mtw>.
trrnat
löf.ij.i&íustrió Rriö
efomauf «!■
<ta bnwa. brtuj. fi^^jjwótle Mt krfi.eka IwfftþaRr
vnbVfc ^ ^ ^ l>4> <Vtjbaw tr.SAÍTt rrtattí^ujp TgnMGa o*
*»m ulieiiirt.ocrujiíto^cj.jJa |>a efrœbito offi.acéu*^ vAT'opMtaj gp'
Gbiw .oc K babt p^Jtu fogjto k^hveQb jtt^laAe hM)6an£
M.«-otW.fm-ate ’tt* foAtefc'AjcaB ptm Ttno apaHta bnrW
SrWR^r.*
4uro.oc (bob aiwtálptioOTmS vip pa frtbr- W vjrtvSjJiirbpot oc
nar- ocf^r.Wttfibiö pufctr' finar> ««t« dctnuíTWte^tócSí
TntKjnblHt líftutc Tty frtbr' T» vbrrSuafiT W fotfrrmH foa fenfroo újtr-
tabUfliaþi oc-ntfc'CfikJÍ heígKt anöa.TýV'gefmrttb 5>npt»öi A ef
e$ ymtikp* ^oliiu$1þa tycjsf fjtt ífcpofr írouá'\ro&atwn a>þ$
tmaív^amo$tyattdajSTa^ataga twplpte
| ^cöögtlojmaí flofcitro mth li! t>cn/>0 tietnnda*cn voitán mé f tcfif
ro^O0^emfiwai*(Propfeíj oít<»í$tm
de watWu$V vatlo \ú wölMigm tjtuta* en £f ftttótigr vaW nt mtihfr
v.
V :>
i4^
Predikun. Mynd úr Jónsbóknrhnndriti (AM 345 fol.) frá síðari hluta 16. aldar. Þetta er líklegast elsta íslenska myndin af presti
í stól. Svo virðist sem söfnuðurinn sitji á bekkjum, en kirkjubekkir þekktust ekki í elstu kirkjum.
LjósmJóhanna Olafsdóttir.
Járn hvesst
ajarn
nóvember 1993 kom út ljósprentað handrit
íslensku hómilíubókarinnar í Stokkhólmi
*
á vegum Stofnunar Arna Magnússonar.
Ritinu fylgir rækilegur inngangur um
handritið, sögu þess og fyrri útgáfur, en
Greinin er í tilefni
Hómilíubókar. Öllu efni
hennar er ætlað að vera
til uppihalds sanntrúaðs
manns; hún hefur að
geyma svör við áleitnum
spumingum ungrar
kristni, trúarbragða sem
enn eru að skjóta rótum í
brjóstum manna.
Eftir
SVERRITÓMASSON
fyrir íslenska fræðimenn er mestur fengur
að rannsókn útgefandans, Andreu de Leeuw
van Weenen, á handritinu sjálfu, skriftarein-
kennum og síðást en ekki síst málfari þess,
En Hómilíubókin er ekki einvörðungu ein
merkasta heimild okkar um stíl og málfar
12. aldar heldur er hún líka vitnisburður um
amstur dags sem nætur og þankagang for-
feðra okkar um og eftir 1200. Hér á eftir
verður einkum vikið að einum þætti þeirrar
menningarsögu, predikunum.
Saga íslenskrar mælskulistar er því miður
óskráð og enn hefur enginn rannsakað ís-
lenskar predikanir' frá menningarsögulegu
sjónarhorni. Verk einstakra ræðuskörunga,
eins og Jóns Vídalíns, hafa þó verið könnuð,
en engum hefur dottið hug, svo að ég viti,
að kanna málsnilld kennimanna allt frá fyrstu
tið, rannsaka hvort listinni hefur farið fram
eða aftur á þeim tíu öldum sem kristni hefur
að mestu verið haldin í landinu. Kristnar
stólræður hafa og ekki vakið mikinn áhuga
hjá textaskýrendum og bókmenntafræðing-
um. Einstaka erlendir fræðimenn í kirkju-
sögu hafa þó rýnt í samsvarandi latneska
texta og margir þeirra hafa reynt að fínna
í þeim kenningarveldi kirkjunnar á hverjum
tíma, hvernig ákveðin fyrirskipuð kenning i
guðfræði birtist í ræðunni, Mér ekki kunn-
ugt um að íslenskir fræðimenn hafi spreytt
tv«i
ívUo

fimo.ocK
Blnð úr íslenzku Hómilíubókinni útg. Árnastofnunar, vinstra megin er mýnd af
handritinu, hœgra megin er textí þess stafrétt prentaður með athugasemdum neðan
máls og tilvísunum í Biblíu á spássíu.
sig á þessu. En predikanir má athuga á fleiri
vegu; þær eru t.d. góð heimild um afstöðu
kirkjunnar til safnaðarins á hverjum tíma og
í þeim kemur ekki aðeins fram færni ræðu-
mannsins heldur einnig menntunarástand
áheyrenda.
Efni Islensku hómilíubókarinnai- er líklega
að meginhluta sett saman á 12. öld, þótt
sumt af því kunni að eiga sér eldri norrænar
rætur, en erlendar heimildir sem notaðar eru
í ræðunum eru flestar mun eldri. Predikarar
á miðöldum tömdu sér í aðalatriðum að boða
orðið á þjóðtungu þannig að hver maður
mætti skilja; yfirleitt fóru þeir þá eftir aðferð-
um Ágústínusar kirkjufóður (d. 430); þeir
vildu fræða söfnúðinn og vekja hann til um-
hugsunar um breytni, þeir ætlúðu sér að
bæta eðá leiðrétta líf þeirra seih misgjört
höfðU. Predikarai’ notuðu þá tveiins koiiar
ræðUforrn: ahnaTs vegar var hómilia, þar sem
ritnihgargrein var útskýrð lið fyrir lið, en
orðið homilia þýðir uppiiafiega samtál; hihs
vegar vai- sermo, í’æða, þai’ sem gjarhán lágt
var út af einu atriði eða einni ritningargrein,
í íslensku hómilíubókinni má sjá bæði þessi
ræðuform, en greinilegt er að sá sem setti
saman hefur talið sumar predikanirnar vera
semones, hann kallar þær mál, ein ræðan
heitfr t.d. Postulamál, önnur Drottinsdaga
mál og enn ein ber latneska titilinn: Alia
sermonis, þ.e. önnur ræða.
Ræðunum er ekki raðað niðm' í bókina
eftir kirkjuárinu eins og gert er í Norsku
hómilíubókinni sem er náskyld hinni íslensku
og hefur að geyma nokki-a sömu textana.
Og þó að efni bókarinnar sé að meginhluta
predikanir, þá hefur flotið þar með ýmislegt
annað, sem telst ekki til ræðulistar. A1. blaði
hennar eru t.d. nokki’ar athugagreinir um
tónlist og segir þar m. a. svo:
Quintus heitir mansöngsraust því að þeim
Davíð og Salomon veitti guð mesta skilning
of ástríki brúðar og brúðguma, það er
heilagrar kristni og guðs (lr).
Öllu efni bókarinnar er ætlað að vera til
upphalds sanntrúaðs manns; hún hefur að
geyma svör við áleitnum spurningum ungi’ar
kristni, trúarbragða sem enn eru að skjóta
rótum í brjóstum manna. En íslenska hómil-
íubókin er ekki predikanasafn (homiliarium)
eins og tíðkaðist annars staðar í Evrópu á
þessum tíma og fyrr; hún er einna líkust því
að vera handbók kennimanns, manns sem
vildi halda saman nokkrum ræðum og útlist-
unum á trú og helgisiðum kristinnar kfrkju.
En hver skyldi hafa átt bókina og hver
skyldi hafa sett hana saman? Þá á ég ekki
við þann mann sem setti efnið saman fyrir
öndverðu heldur þann sem hafði þetta sama
handrit undir höndum og hafði líklega einnig
efnað til þess. Fyrir rúmlega 70 árum skrif-
aði tékkneskur fræðimaður, Kai’el Vrátný,
ágæta grein um bókina. Hann velti þar fyidr
sér hvort bókin hefði eingöngu að geyma
þýðingar úr verkum kennifeðra, Hann kom
auga á að allmargir póstar hennar áttu sér
hliðstæður í ræðum Ágústínusai’ kirkjuföður,
Bedu prests (d. 735), Gregóríusar mikla (d.
604) og Honoríusai’ Augustodunensis (d.
1137). Niðurstaða hans var sú að í bókinni
væru aðeins 16 ræður sem rekja mætti beint
til erlendra heimilda og telja yrði þýddar að
einhverju leyti. En í ljósi rannsókna hans,
vaknai’ sú spurning hvernig unnt sé að gera
skil milli frjálslegi’ar endursagnar og þýðing-
ar, því að sannast sagna eru ræðurnar í bók-
inni oftast þess eðlis að höfundurinn hefur
unnið upp úr latneskum heimildum; hann
tekur stundum orðrétt upp úr þeim og ís-
lenskar, en stundum endursegir hann, í stað
þess að telja hann þýðanda má því fremur
segja að hann hafi stuðst við erlendar predik-
anir og handbækur. Að sumu leyti hefur
hann staðið líkt að verki og fræðimaður nú
á dögum, túlkað efnið á þann hátt sem hann
taldi að best hæfði þeim sem við áttu að
taka. Karel Vrátný trúði því að íslenskir
prestar hefðu haft undir höndum nær öll
helstu verk kirkjufeðranna. Hann tók sér
meira að segja far í huganum norður á
Strandir undir lok 12. aldar og gægðist þar
ofan í kistu Ingimundar prests Þorgeirsson-
ai’, kennara Guðmundar góða, en þeir fóstrar
lentu í ki’öppum sjó úti fyrir Hornströndum
og brotnaði þar fótur Guðmundar á borð-
stokknum er áfall reið yfir bátskel þeirra,
en Ingimundur saknaði bókakistu sinnar, og
„var hún fyrir borð drepin. Þá þótti honum
hart um höggva því að þar var yndi hans
sem bækurnar voru en maður sá meiddur
er hann unni mest“, svo við séu höfð orð
Prestssögu Guðmundar. Kistuna rak síðan á
land, Og á Dröngum á Ströndum sá Vrátný
íýrir sér Ingimund dragandi sjóblautar bæk-
ur «»eð útleggingum kirkjufeðra upp úr örk-
inni og breiða þær út til þerris. Guðmundar
saga greinir og frá því að þegar Guðmundur
tók vígslu, hafi Ingimundur fóstri hans gefið
honum allar bækur sem hann átti „bestar
og fróðastar".
Vrátný gerði að vísu ekki ráð fyrir að sjálf
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. MARZ1994 13