Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1994, Blaðsíða 8

hinum eftirtakanlega Mælishóli skammt
frá Víghóli.
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar segir um
Víghól í Selvogi, að Erlendur lögmaður
Þorvarðsson á Strönd í Selvogi (d. 1576)
hafí drepið þar smalamann að launum
fyrir þá hrakspá, að jörðin Strönd ætti
eftir að verða eyðisandur.8
Eru þeir réttnefndir
VÍGHÓLAR?
Mörg efnisatriðin í þessum vígaferla-
sögnum eru lítt trúverðug, svo sem frá-
sögnin af nýjum ,Heiðarvígum’ í Kjarrár-
dal, viðureigninni í heimsókn til Ásgerðar
frillu á Ásgerðarstöðum, bardaga á dögum
Víga-Glúms í Öxnadal, vígisvöminni í
Hnefílsdal og tilefni smalamannsvígsins í
Selvogi — og verður að telja líklegt, að
yfírleitt séu þessar sagnir spunnar upp ti!
skýringar á nöfnunum. Jafnframt eru
sagnir þessar skemmtileg dæmi um það,
hve ríkan þátt örnefni eiga í myndun
sagna, og á það reyndar ekki aðeins við
um síðari tíma, heldur einnig ritunartíma
íslendingasagna.
En þótt sagnimar um Víghólana séu
ekki sem sennilegastar, stendur eftir
spurningin: Em hólar þessir réttnefndir
Víghólar, þ. e. kenndir við vígaferli á fyrri
tíð? Fjöldi nafnanna veldur óhjákvæmilega
efasemdum um, að öll þessi nöfn eigi sér
þennan upprana. En á hvaða skýringu
aðra er þá unnt að benda?
Veghóll og VEGHÓLAR
Þegar að er hugað, kemur í ljós, að til
era á landinu sviplík -hó/s-nöfn: Veghóll
og Veghólar. Þannig má fljótlega tína upp
úr örnefnaskrám Veghóla á Mýrum við
Hrútafjörð, og er gamla reiðgatan frá
Mýrum í Tjarnarkot sögð hafa legið um
hólana, Veghól á Litlu-Giljá í Þingi, Veg-
hól á Presthólum í Öxarfirði, Veghóla á
Bótarheiði í Hróarstungu, Veghól á Litla-
bakka í sömu sveit, þar sem vegur er
sagður hafa verið áður fyrr, og Veghóla
í Skuggahlíð í Norðfirði inn og niður af
Vegahnúk, en hestavegur er sagður liggja
vestan við hann. Veghólar hafa augljós-
lega verið mönnum eins konar vörður eða
vegvísar við vegi, ekki aðeins fjölfarnar
leiðir, heldur einnig hinar fáfarnari. Nú-
tímamenn verður að minna á, að hér er
um fornar reiðgötur eða göngustíga að
ræða, sem horfið gátu í fyrstu snjóum,
og því var ekki vanþörf á kennileitum, sem
vísað gátu veginn.
Nú vaknar sú spurning, hvort hér kunni
að hafa slegið saman tveimur ömefnum:
Veghólum og Víghólum — og þá þannig,
að ýmsum Veghólum hafi verið breytt í
Víghóla og nöfnin þannig gerð sögulegri.
EITT ÖRNEFNIDREGUR
TIL SÍN ANNAÐ
DÆMI: BÚRFELL - BÚFELL
Það er þekkt fyrirbæri í örnefnafræð-
um, að eitt örnefni dragi til sín annað.
Dæmi þess hygg ég megi finna í hinum
fjölmörgu Búrfells-nöfnum hér á landi.
Þau hafa helzt verið talin vera líkingar-
nöfn og draga nafn af lögun sinni („efter
formen“, segir Finnur Jónsson).9 Átt er
við, að þau séu kubbsleg og minni á búr,
einkum stafbúrin norsku. Þessi skýring
getur átt við mörg Búrfell, en þó ekki
öll, t. d. ekki það Búrfell, sem næst er
höfuðborgarbúum, sunnan Hafnarfjarðar.
Nú er til austur í Vopnafirði Búfeli ofan
við Hauksstaði. Að sögn Friðbjarnar
Hauks Guðmundssonar bónda þar (f.
1946) kallaði eldra fólkið fellið ævinlega
Búfell, m. a. afi hans, Friðbjörn Kristjáns-
son (f. 1894), og böm Víglundar Helga-
sonar (f. 1884), sem bjó á Hauksstöðum
á undan Friðbirni Kristjánssyni. Nafnið
er ritað Búfell í örnefnaskrá, en á herfor-
ingjaráðskorti stendur hins vegar Búrfell,
og er það lítið dæmi um ofríki Búrfells-
nafnmyndarinnar. Mér þykir líklegt, að
Búfell hafi upphaflega verið fleiri á land-
inu, sbr. norsku fjallaheitin Bufjell á Þela-
mörk og Bufjellet á Vestfold. Fyrri liður
Búfells er trúlega no. bú í merkingunni
’búpeningur’, og ætti Búfell þá að merkja
’fell, þar sem búpeningur var hafður á
beit eða í seli’, sbr. „fara til sætra (þ. e.
selja) með bú sínu“, eins og segir í norsku
fornbréfi.10 Friðbjörn Haukur Guðmunds-
son segir mér, að fram og niður af enda
Búfells sé Selbotn með tóftum og niður
undan Selbotni séu beitarhúsatóftir. Hann
segir, að mjög góð beit sé í Búfelli. Til
hliðsjónar eru hér einnig íslenzk örnefni
eins og Búhólar, Búland og Bústaðir.
Dreifing Veghóla og
VÍGHÓLA
Dreifing Veghóla- og V/g/jó/a-nafna
ýtir undir þá hugmynd, að Veghóla-nöfn
hafi breytzt í Víghóla: Á Suðvesturlandi
eru fimm Víghólar með tiltölulega stuttu
millibili, og á öllu Suður- og Vesturlandi,
austan frá Síðu norður í Steingrímsfjörð,
eru 10 Víghólar, en enginn Veghóll. Síðan
bregður svo við, að Húnaþing er Víghóla-
laust svæði, en þar eru hins vegar fimm
Veghólar, hvernig sem menn vilja skýra
það. I Eyjafirði eru þrír Víghólar á litlu
svæði, en engir Veghólar. Á Norður- og
Austurlandi frá Tjörnesi til Norðfjarðar
eru hins vegar átta Veghólar, en aðeins
einn Víghóll.n Þessi dreifing virðist ekki
einleikin, og sýnist eðlilegast að skýra
hana með því, að á tilteknum svæðum
hafi eitt nafnið eða nafnbreytingin kveikt
aðra. Nefna mætti þrennt, sem kynni að
hafa stuðlað að nafnbreytingunni:
í fyrsta lagi: Þegar þess er gætt, að
langflest Víghóls-nöfnin eru ekki varð-
veitt í eldri heimildum en frá 20. öld,
vaknar eðlilega sú spurning, hvort fram-
burðarruglingur eða samruni e og i (hljóð-
villa) hafi í einhverjum tilvikum hrundið
breytingunni af stað. Þegar menn gerðu
ekki greinarmun á VeghóII og VighóII,
hafí merkingin týnzt, nýrrar merkingar
verið leitað og úr orðið Víghóll. Hljóðvillu
eða flámælis fór að gæta um miðja 19.
öld eða fyrr,12 sennilega fyrst á Suðvestur-
landi. Þessi skýring getur þó trúlega ekki
átt við alla Víghólana, bæði vegna aldurs
sumra nafnmyndanna og legu sumra hól-
anna.
Hér má ekki gleyma því, að örnefni
taka oft breytingum, án þess að fylgt sé
hljóðalögmálum, og eiga slíkar breytingar
sér ekki sízt stað, er menn leita nýrrar
merkingar í nafninu. Dæmi um þess hátt-
ar breytingar eru Blakkastaðir 1234 >
Blikastaðir 1395, Brautavatn um 1530-
1600 > Bretavatn 20. öld, Dysjarstað-
ir 1709 > Dísarstaðir 1930, Engeyjar
1702 > Ingeyjar 20. öld, Mostungur um
1556 > Mástungur 19. öld, Svínavatn
13. öld > Sveinavatn 1696, Ymjaberg
1445 > Emmuberg 1702, og þannig
mætti lengi telja.13 Stundum ná slíkar
breytingar nokkurri útbreiðslu, ef um al-
geng nöfn er að ræða, svo sem Stöðlar >
Stuðlar, Stöðlakot > Stuðlakot. Stöðla-
nöfn eru einmitt mjög athyglisverð í þessu
samhengi. Sum þeirra hafa varðveitzt
óbreytt í landinu, en önnur tekið breyt-
ingum: *StqðIa- > *Stuðla- > StuIIa- >
Sturla- > Sturlu-,u og þær nýju nafn-
myndir skipa sér einatt í ákveðin héruð
eða landshluta. Þannig era þrjú dæmi um
örnefnið Sturlulág frá Vestfjörðum til
Vopnafjarðar, en aftur á móti þijú dæmi
um Stöðlalág og aðeins eitt um Sturlulág-
ar frá Álftafirði eystra til Síðu.15 Slíkt
dreifíngarmynztur er fróðlegt til saman-
burðar við dreifíngu Veghóla og Víghóla.
í öðra lagi: Ekkert V/gfaj-ömefni er í
íslenzkum fornsögum, en þar er þess hins
vegar alloft getið, að bardagar hafi verið
háðir á hólum eða hæðum. Þannig er sagt
frá bardaga á Orrostuhváli á Mýrum í
Egils sögu og vörn Búa á Orrostuhóli í
Kjós í Kjalnesinga sögu, og alþekktar eru
sögurnar um vörn Gísla Súrssonar á Ein-
hamri og Harðar á Harðarhæð (yngra
nafn). Þessar lýsingar bardaga á hólum
og örnefnið Orrustuhóll kunna að hafa
hrandið af stað nafnbreytingunni *Veg-
hóll > VíghóII. Að því er Orrustuhóls-
nafnið varðar, sem allmörg dæmi eru um
hér á landi, má vekja athygli á því, að til
er hér einnig hólsheitið Orri, í Þórðar-
höfða í Höfðahverfi, svo og bæjarnafnið
Orrahóll á Fellsströnd. Sá bær er nefndur
í Eyrbyggju (Orrahváll) og er e. t. v. sami
bær og Orrastaðir í Landnámu, þar sem
VíghÓU í Mosfellssveit. hjósmynd/ÞV