Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1987, Blaðsíða 4

Laugavegur 29. maí 1893. Húsið til vinstri er íbúðarhús Jóns Péturssonar háyfirdómara, nú Laugavegur 1. Það var seinna flutt innar á lóðina og hýsir nú verslanir.
Rétt fyrir innan Laugaveg 1 sér í gaflinn á húsi Jóns Helgasonar járnsmiðs og organista (Laugavegur 3) en húsið með kvistinum var reist af Símoni Alexíus-
syni. Gaflsneidda húsið til hægri er Laugavegur 2 sem enn stendur. Takið eftir skólprennunni og konunum sem koma ríðandi í söðli niður götuna. Ljósmynd
eftir óþekktan franskan (jósmyndara. Þjóðminjasafnið.
Sitthvað um Laugaveg fyrr og síðar:
Þessi
örfíni halli
11
u
Jóhannes Kjarval benti á
töfra Laugavegarins í
blaðagrein 1923, en ekki
er það alveg rétt, að
konur á leið í
Þvottalaugarnar hafi
ævinlega gengið þá leið,
sem tómthúsmenn í
Reykjavík „brúlögðu“ í
atvinnubótavinnu fyrir
100 árum.
EFTIR GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
1. HLUTI
augavegurinn hefur löngum verið lengsta og
fjölbreyttasta verslunargata Reykjavíkur og
þar með alls landsins. Þar ægir saman ólíkum
húsagerðum og auk húsanna við götuna sjálfa
er röð bakhúsa beggja megin. Mikið hefur
verið skrifað um gamla miðbæinn eða Kvos-
ina um árin og kannski ekki síst á af-
mælisárinu í fyrra, en Laugavegurinn, sem
er býsna sögufræg gata og gæti frá mörgu
sagt, hefur einhvem veginn orðið út undan.
Það er eins og erfitt sé að höndla sögu
þessarar löngu og mjóu götu með öll húsin.
Hér verður aðeins reynt að bæta úr þessu
í nokkrum greinum og er best að byrja á
skáldlegri lýsingu sem samin var árið 1923
og hafa hana sem eins konar forleik áður
en fyrsti þáttur hefst.
„FORMFULLOG
LaðandiGata**
„Laugavegur er mýksta gata sem til er
í nokkurri borg, beinni en Via Nationale en
álíka löng frá Barónsstíg að Bankastræti;
eins og Carl Johan, en nokkuð lengri, en
mjórri og húsin flest miklu fátæklegri.
Laugavegurinn er svo formfull og laðandi
gata, að hreinasta yndi er að ganga hana,
ef hún bara væri hreinlegri en hún er ög
ef hún væri sljettuð og snirtilega um hana
hugsað frá Smiðjustíg alla leið inn að Rauð-
arárlæk, má segja að gatan lokki mann og
seyði. Þessi ör„fíni“ halli, sem laðar augað
og tilfinninguna inneftir — inneftir — eða
niðureftir á víxl.
— Skemmtilegast er að ganga úti á miðri
götunni á kvöldin, eftir vagna og hesta
umferðina. Þjer mun líða vel, þegar þú ert
búinn að ganga hana á enda fram og aft-
ur. Vara þú þig, Landi, að hún lokki þig
ekki til þess að byggja inneftir, lengra —
lengra, — í það óendanlega.
Líklegast eru það Laugakonur, sem upp-
runalega lögðu þennan veg, með sleða og
kerru hafa þær farið þar um, sem landið
gaf þeim ljúfast undir fótinn.
Hjer er tækifæri fyrir íslenska listamenn
að reisa Laugakonum þessum minnisvarða
og finna hæfílegan stað milli Smiðjustígs
og I.augavegs og inngötunnar; því þegar
fram líða stundir, verður Laugavegurinn ein
af uppáhaldsgötum höfuðstaðarbúa og allra
sem hingað koma.“
Svo skrifaði listamaðurinn Jóhannes
Kjarval í Morgunblaðið 25. mars 1923 í
grein er hann nefndi Reykjavík og aðrar
borgir. Greinilegt er að Kjarval hefur haft
mikla tilfinningu fyrir borginni þótt hann
væri sveitamaður sjálfur. Erlendur í Unu-
húsi sagði hins vegar um vin sinn Halldór
Laxness að hann nyti þess ævilangt „að
vera borinn og bamfæddur við lengsta borg-
arstræti á íslandi“. Þar á hann sjálfsagt við
að heimsmennsku skáldsins mætti rekja til
þeirrar staðreyndar að hann væri fæddur
við Laugaveginn, slagæð Reykjavíkurborg-
ar.
Laugakonur FÓRU
AðraLeið
Sú skoðun Kjarvals að líklegast hefðu
laugakonur upprunalega gjört þennan veg
á hins vegar ekki við rök að styðjast nema
að mjög litlu leyti. Gamla leiðin inn að
Þvottalaugum var hin sama fyrsta spottann
en inni á móts við Laugaveg 18 eða 20, sem
nú er, greindust leiðir. Þar voru þrír bæir
sem báru nafn af þeim krossgötum sem þar
voru og hétu Vegamót. Annar vegurinn frá
Vegamótum lá upp á Skólavörðuholt áleiðis
til Oskjuhlíðar en hinn hlykkjaðist niður um
Skuggahverfið og lá síðan með sjó út á
Laugarnes og inn í Þvottalaugar. Það er
hinn gamli Laugavegur.
Hinn þráðbeini Laugavegur með örfína
hallann var hins vegar lagður að frum-
kvæði fátækranefndar bæjarins vegna
lélegs atvinnuástands á haustdögum 1885.
Þessi „formfulla og laðandi" gata, mýksta
gata sem til er í nokkurri borg og uppáhalds-
gata Jóhannesar Kjarvals, var lögð í at-
vinnubótavinnu.
í gjörðabók bæjarstjórnar 17. september
1885 standa þessi orð:
„Uppástunga frá fátækranefndinni um,
að taka allt að 3.000 kr. lán til að útvega
þurfandi bæjarmönnum atvinnu nú í haust,
vegna harðæris, einkanlega vegavinnu, og
nefnir fátækranefndin þar til sérstaklega
veginn að Laugameslaugum. Samþykkt var
í einu hljóði, að fara þess á leit við lands-
höfðingja, að hann veitti bænum allt að
3.000 kr. lán úr viðlagasjóði, með þeim kjör-
um, sem til er tekið í athugasemd aftan við
fjárlagafrumvarp 1886 og 1887, til að út-
vega mönnum atvinnu við nytsamleg fyrir-
tæki. Uppástunga um að setja nefnd til að
íhuga, hvemig veija skuli fé þessu, var felld
með 6 atkv. gegn 4, en samþykkt með 8
atkv., að veija láninu skv. uppástungu fá-
tækranefndarinnar, þ.e. til vegagerðar inn
að Laugameslaugum eftir nánari ákvörðun
bæjarstjómarinnar um stefnu og aðra til-
högun vegarins."
Tómthúsmenn „Brú-
LÖGÐU“LAUGAVEGINN
Þannig varð Laugavegur til. Að vísu var
áður búið að leggja veg frá gatnamótum
4