Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1987, Blaðsíða 2

„Stöðin“, sem svo var nefnd austast á eyjunni, þar sem byggð var bryggja, fiskverkunarhús, mörg íbúðarhús og skóli. Af þessari byggð sést nú ekki neitt nema ein-
Staka hÚSgrunnur. Ljósm. Óskar Gfslason
Minjarnar í umhverfi okkar:
VIÐEYA SUNDUM
Frá Reykjavík sér út á sundin til fagurra hvítra
húsa sem eru í Viðey. Þessi hús eru Viðeyjar-
stofa og kirkjan og voru reist á 18. öld af
Skúla landfógeta Magnússyni. Húsin fengu á
liðnu ári nokkra umfjöllun er þau voru færð
EFTIR
MAGNIJS ÞORKELSSON
Reykjavíkurborg vegna 200 ára afmælis
hennar. En það eru fleiri hús eða leifar húsa
í þessari eyju. Saga hennar er tengd sögu.
Reykjavíkur — sem og landsins órofa bönd-
um.
ÚR SÖGU EYJARINNAR
Viðey hefur efalítið komist í byggð um
svipað leyti og bærinn í Reykjavík, þó hvergi
sé getið um byggð þar fyrr en á 13. öld.
Þá var stofnað þar klaustur sem var starf-
andi allt til ársins 1539 er það var rænt
og síðan leyst upp. Þá voru eignir klausturs-
ins miklar yfir 100 jarðir, að lausafé
frátöldu. í Viðey hafði verið skóli, elli- og
fátækraheimili auk þess sem þar hafði ver-
ið unnið að fræðistörfum. Þrátt fyrir eignir
sínar og veldi voru þar aldrei fleiri en 5
munkar í senn. Hefur heimilisfólk allt verið
um 20 til 30 manns.
Eftir að klaustrið var aflagt virðist eyjan
hafa verið nýtt að einhverju leyti frá Bessa-
stöðum, þó meiri áhugi hafi án efa verið á
leigunni sem fyrrum eignir klaustursins í
landi gáfu af sér. Getið er um kirkju í eyj-
unni á 17. öld í máldögum Odds biskups í
Skálholti (1589—1630). Hún var hins vegar
mannauð árið 1703 samkvæmt manntalinu
það ár. í jarðarbók Áma Magnússonar og
Páls Vídalín (3. bindi) eru gæði eyjarinnar
talin en engir ábúendur nefndir.
Það var svo um 1750 að Skúli Magnús-
son flutti í eyjuna. Lét hann þá gera sér
hús þau er enn standa og sjást vel úr landi.
Ekki voru neinJiús í eyjunni, enda fullyrða
báðir ævisagnahöfundar Skúla (Jón Aðils,
1911, og Lýður Bjömsson, 1966,) að hann
og fólk hans hafi hafst við í tjöldum á
meðan húsin vom reist.
Á eftir Skúla bjuggu þar meðal annars
þeir Stephensenfeðgar, Magnús og Ólafur,
um hríð. Um síðustu aldamót var rekið þar
stórbú með nýtísku sniði, sem átti að hafa
markað í Reykjavík. Á ámnum fyrir heims-
styijöldina fyrri var svo stofnað íslenskt/
danskt risafyrirtæki sem var kallað
Milljónafélagið. Það hafði aðalstöðvar sínar
í austurenda eyjarinnar, þar sem reis þó
nokkuð þorp. Mannvirki vom gerð í eyjunni
og þama var höfn, fiskvinnsla, útgerð og
fleira. Fyrirtækið varð gjaldþrota árið 1914
en byggðin hélst fram í fjórða áratuginn
og lifði fólkið þar á útgerð. Fór það endan-
lega í eyði á ámm heimsstyijaldarinnar
síðari.
Árið 1967 seldu eigendur eyjarinnar
ríkinu 11 hektara lands við stofuna, ásamt
húsum Skúla Magnússonar. Var þá hafist
handa við að lagfæra stofuna. Sóttist það
seint. Reykjavík keypti aðra hluta eyjarinn-
ar fyrir fáum ámm og fékk síðan eignarhlut
ríkisvaldsins í afmælisgjöf nú í sumar er leið.
Rannsóknir í Eyjunni
Það hafa aðeins einu sinni verið unnar
fomleifarannsóknir í Viðey, að því er ég fæ
séð. Ekki var þar dæmigerð tímasetning
slíkra rannsókna því þær vom unnar í des-
ember á síðasta ári — lauk á Þorláksmessu.
dag. Sáust þar nægilega skýrar rústir til
þess að hvetja til frekari rannsókna. Þær
verða síðan unnar á vordögum nú í ár.
Samt er Viðey að mörgu leyti góður
minjastaður. Uppbygging í eyjunni var slík
að hvert nýtt skeið raskaði ekki svo mjög
því sem á undan var gengið. Mesta jarðrask-
ið í eyjunni — þorp Milljónafélagsins, var
sett niður íjarri gömlu byggðinni. Það er
helst að Viðeyjarstofa gæti hafa raskað
klausturleifum.
Hverju Geta Menn
ÁTTVONÁ
Byggðin í Viðey er líklega jafngömul, eða
því sem næst jafngömul, byggð í Reykjavík.
Hún hefur lengst af verið á því svæði þar
sem nú er stofan og næsta nágrenni. Til
er sögn um komakra og æðarvarp á 12. öld
í Viðey. Ekki er gott að segja fyrir um
fjölda bæja í eyjunni á fyrri tíma. Þegar
klaustrið var reist hefur risið upp lítið þorp
þar hjá og hugsanlegt að í hvomm enda
eyjunnar hafi auk þess verið kot eða viðlíka.
Gæta verður þess hvemig hugsað er um
klaustur á íslandi. Þetta vom ekki risavax-
in steinhlaðin hús upp á margar hæðir.
Þama hafa verið nokkur misstór torfhús
sem hafa þjónað ýmsum tilgangi. Getið er
í heimildum um m.a. ábótastofu, klaustur-
stofu, klausturbaðstofu og fleiri hús. Þá var
vitanlega kirajan sem er eina húsið sem
líklegt er að hafi verið alfarið úr timbri.
Vinnufólk og ráðsmenn hafa þá búið í
bæjarhúsunum, sem hafa þá líklegast verið
skálabæjarhús.
Nokkuð er umdeilt hvar klaustrið stóð.
Telja margir að það hafi staðið þar sem
stofan er í dag. Er sú skoðun reyndar nokk-
uð almenn. Þá em uppi hugmyndir um að
það kynni að hafa verið utan í Skrauthól,
sem er hóllinn vestan og sunnan við stof-
una. Vakti Ámi Óla máls á því í skrifum
sínum um Viðeyjarklaustur (Ák. 1969).
Um siðaskiptin lagðist þessi byggð öll af.
Og um 1700 bjó þar ekki nokkur maður.
Sést það enda á tjaldbúskap Skúla land-
fógeta. Hús Skúla standa enn, þ.e. stein-
húsin. Af þeim em til ágætis úttektir (t.d.
Finsen og Esbjöm, Steinhúsin gömlu á ís-
landi, Rvk. 1978 í þýð. Kristjáns Eldjám).
Önnur hús sem hann kann að hafa reist era
horfin. Gaman væri þó að leita uppi staði
þá sem tengdir em ýmsum jarðræktartil-
raunum Skúla og vinna fijógreiningu á
þeim. Arftakar Skúla skildu einnig eftir
minjar, — undirstöður prentsmiðju, ásamt
fleim.
Kot hafa einhver verið í eynni og þau
mætti jafnvel athuga, kortleggja eða tíma-
setja.
Þá má ekki gleyma þorpinu. Það era
húsaleifamar sem tengjast Milljónafélaginu.
Þar em gmnnar húsa, rústir þeirra og
margvíslegar minjar sem þörf er á að teikna
upp og kanna.
Aðeins fá húsanna standa í einhverskonar
heillegu standi, í raun aðeins skólahúsið og
vatnstankurinn. Af hinum standa brotnir
veggir og gólfþlötur. En þetta er meira mál
en margan gmnar. Þó rústimar séu bara
frá þessari öld er þama óraskað þorp frá
þeim tíma íslandssögunnar þegar þetta
þjóðfélag okkar var að breytast úr sveita-
þjóðfélagi í borgarsamfélag. Það var sett
niður þegar togaraútgerð hófst, hjarði í
gegnum fyrri heimsstyijöldina á sjálfsþurft-
arbúskap, tórði af kreppuárin, þau fyrstu
sem landið kynntist eftir að íslenska iðn-
byltingin hófst og lét af tilraunum til að
lifa af þegar seinni heimsstyijöldin hófst.
Þá spratt hér upp neyslusamfélag og vaxtar-
broddar atvinnulífs vora í þéttbýli. Viðeyjar-
þorpið var of langt í burtu frá þessu öllu
og menn hættu að hokra á fáeinum kindum,
kúm og soðninguni úr Flóanum. Hin vax-
andi borg bauð upp á fleira.
Samfelld Saga
Þannig má segja að saga Viðeyjar endur-
spegli skin og skúrir í sögu lands og þjóðar,
sögu þjóðar sem er of oft talin saga stór-
menna og giæsimenna, en verður fyrst og
fremst saga fólksins — þessa venjulega vinn-
andi fólks sem of oft gleymist. Það mætti
jafnvel segja borgarbömunum sögu þjóðar
sinnar þegar lagfæringar hafa verið gerðar
á Viðeyjarstofu og henni valið viðeigandi
og verðugt hlutverk.
Höfundurinn er fornleifafræðingur.
Víða um eyjuna eru fornar minjar, til dæmis við Eiðið, sem hér sést á miðri mynd-
inni og tengir saman vestur- og austurhluta Viðeyjar.