Lesbók Morgunblaðsins - 08.09.1984, Blaðsíða 13

sig. Hún andar krampakennt og grætur niðurbældum
gráti. Hún hefur ekki þolað álagið sem fylgir lestarferð-
inni. Gráturinn fellur ekki í góðan jarðveg: SS-maður
gengur að rólega og sparkar með þungu stígvéli milli
herðablaðanna. Hún dettur. Hann þrýstir henni niður
með öðrum fæti, tekur upp skammbyssu og skýtur, fyrst
einu skoti, svo öðru. Andlitið er grafið í mölina, hún
sparkar um fótum, stirðnar svo. Lestarvagnarnir eru
opnaðir.
Ég kem á vettvang, stend við dyrnar. Heit óþverra-
fýla gýs út. Fólkið sem troðið er í vagninn hálfa leið til
lofts hreyfir sig ekki, allt í einni kös.
Jiusladen! — kemur skipun. SS-maður kemur út úr
myrkrinu. Hann er með ljósker hengt um hálsinn. Hann
beinir ljósgeislanum inn í vagninn.
„Því standið þið þarna eins og sauðir? Farið þið að
afhlaða!" Svipan skellur á bökum okkar. Ég þríf í lík
sem hendi er næst. Hönd þess eins og tekur um mína.
Ég hrekk við og slangra aftur á bak. Hjartað hamast,
hrekkur upp í háls. Nú get ég ekki bælt niður ógleðina.
Ég heykist í keng og fer að æla. Ég slöngrast eins og
drukkinn yfir að teinahlaðanum.
Ég halla mér upp að köldum málminum og á þann
draum kærastan að komast aftur í búðirnar, að leggjast
á fletið, þó þar sé engin dýna, og sofa meðal manna sem
eiga ekki að fara í gasið i nótt. Mér finnst búðirnar allt
í einu vera friðarhöfn. Aðrir eru hér að mæta dauða
sínum. En einhverra hluta vegna er ég enn á lífi, ég hef
nóg að éta og krafta til að vinna...
Ljósin á hlaðinu flökta draugalega. Fólksöldurnar
rísa og falla, endalaust. Þetta fólk heldur víst að það sé
að hefja nýtt líf í búðunum og býr sig undir harða
baráttu. Það veit ekki að eftir skamma stund er lífinu
lokið, og að gullið, peningarnir og demantarnir, sem það
hefur svo kænlega falið innan á sér, er því gersamlega
gagnslaust. Þrautþjálfaðir menn munu gægjast inn í
hvern afkima líkama þeirra, draga gullið undan tungu
þeirra, og demantana úr leginu og endaþarminum. Og
þeir munu rífa úr þeim gulltennurnar. Og í innsigluðum
kössum senda þeir þetta til Berlínar.
SS-mennirnir eru svartir í daufu ljósinu. Þeir hreyfa
sig virðulega, skipulega. Og herramaðurinn með vasa-
bókina leggur hana frá sér þegar hann hefur skrifað
síðasta merkið. Síðan leggur hann saman: fimmtán þús-
und.
Mörgum, já afar mörgum, vagnhlössum hefur verið
ekið í líkbrennsluna í dag.
Nú er þessu að ljúka. Síðustu líkin eru þrifin upp af
hlaðinu og slengt á síðasta vörubílinn. Mennirnir úr
Kanada eru orðnir þungfærir af öllu sem þeir taka með
sér: brauð og marmilaði, sykur og ilmvötn, og alls kyns
nýjan fatnað. Þeir raða sér upp til að fara. Allar búðirn-
ar munu lifa marga daga á þessum eina flutningi. Dög-
um saman munu menn hvarvetna í búðunum tala um
„Sosnowiec-Bedzin". Sosnowiec-Bedzin var svo sannar-
lega afurðagóð.
Stjörnuskin er tekið að dofna er við göngum aftur til
búðanna. Himinninn er tekinn að grána. Það er skammt
til dögunar.
Reykjarmekkir rísa frá líkbrennsluofnunum og renna
saman í risastórt svart ský sem rennur hægt yfir Birk-
enau og hverfur síðan bak við skógana í áttina til Trzeb-
inia. Það er verið að brenna flutningnum frá Sosnowi-
ec-Bedzin.
Við mætum vopnaðri SS-sveit á leiðinni að leysa af
verði á vakt. Þeir marséra hvatlega, í takt, hlið við hlið,
sem einn maður, einn vilji.
„Und Morgen die ganze Welt... syngja þeir fullum
hálsi.
„Rechts ran! Til hægri, gakk! kveður við skipun
fremst í fylkingunni. Við víkjum úr vegi fyrir þeim.
Skýringar:
(1) Spánskar geitur er giröing úr timburbjálkum sem settir eru I
kross og gaddavlr vafinn um.
(2) Kanada táknar gott atlæti, velllðan. A máli fanga er þetta orð
notað um vinnugengi, Kommando, sem sett voru til að afhlaða
lestar, sem komu meö fólk sem dæmt var til þess að fara beint f
gasklefana.
(3) Muslim var fangabúðaorð yfir þá fanga sem höfðu misst andlegt
og llkamlegt þrek og höfðu misst vilja og getu til að lifa af — og
voru þar með dæmdir I gasklefana.
Tadeusz Borowski var fæddur árið 1922. Á stríösárunum sá hann
fyrir sér með ýmsu tiltæku móti í Varsjá. Hann var handtekinn
og lenti í Auschwitz. Eftir stríðið gaf hann út sögur um þá
reynslu sína. Hann flæktist til Þýzkalands, en sneri heim til
Póllands. Hann gekk f Flokkinn, flæktist í net kerfisins, en hélt
áfram að skrifa. Smám saman rann það upp fyrir honum að
fangabúðaþjóðfélag stalfnismans var enn þrælslegra en hinn
brúni fasismi. í fangabúðum Þjóðverja var von um að lifa af.
Stalínismi gaf enga von. „Und Morgen die ganze Welt“ — (á
morgun allan heiminn) — sungu SS-mennirnir. Sagan Þessa
leið í gasklefann, dömur mínar og herrar er á yfirborðinu um
Auschwitz. I rauninni er hún lýsing á þeirri framtfð sem
mönnum er búin í stalínsþjóðfélagi, fái sú stefna að flæða um
heiminn. Fangarnir viku úr vegi. ótrúlega margir Vesturlanda-
búar hafa tekið sömu afstöðu. Þeir ættu að vita hvað þeir eru að
gera.
Þcgar Tadeusz Borowski hafði gert sér grein fyrir eðli hins
rauða fasisma, sem hann hafði lýst fylgi við, fór hann að dæmi
Majakofskís og fyrirfór sér í Varsjá þann 1. júlf 1951.
Skáldið Czeslaw Milosz ritar mjög skarplega um Borowski í
bókinni Menning í ánauð (Zniewolony umysí — The Captive
Mind). Kaflinn um Borowski heitir: „Beta eða óhamingjusamur
elskhugi."
ARNÓR Hannibalsson
UR
SAGNABANKA
LEIFS
SVEINSSONAR
Skugga-Sveinn og Ketill
skrækur Skagfirðinga
Leikfélag Sauöárkróks var aö sýna Skugga-Svein. Menn voru gjarnan
laufléttir á sýningunum, einkum sá, er lék Skugga-Svein. Á einni sýning-
unni var hann venju fremur léttur og rann í brjóst. Þegar Ketill skrækur
vekur Skugga-Svein, þá vaknar hann meö andfælum og kallar hátt og
snjallt: „Réttu mér ketilinn, Atgeir."
Ferjumaðurinn og þingmaðurinn
Hermann Jónasson var í framboðsferð í Strandasýslu sumariö 1937.
Hann kemur til Magnúsar í Reykjarvík og biður hann aö ferja sig yfir
Bjarnarfjörö aö Kaldrananesi, því þar átti að vera framboösfundur og
orðið stutt til stefnu. Magnús bóndi er einn karlmanna heima, því vinnu-
maður hans, Guömundur, sem helstur var vélamaöur á bænum, var
fjarverandi. Þegar þeir Hermann ganga niður að trillunni segir Magnús, aö
verst sé, aö Mundi sé ekki heima, hann sé svo glúrinn á vélina, en sjálfur
sé hann hálfónýtur við hana. Rétt sé samt að reyna. Nú ýta þeir úr vör,
Magnús rýnir niöur í vélarhúsiö og segir viö Hermann: „Heldur þú damlir
ekki eitthvað út á fjörðinn meðan ég kem vélinni í gang?“ Er ekki að
orölengja þaö, að Hermann sest undir árar og rær alla leið yfir fjöröinn,
því ekkert varö Magnúsi ágengt meö vélina, þrátt fyrirýmsa tilburði. Uröu
þeir heldur síðbúnir á fundinn, sem var byrjaður, þegar þeir náðu landi.
Nokkrir menn stóðu á bryggjunni í Kaldrananesi og hlógu dátt, er sén var
för þeirra Hermanns og Magnúsar, þar sem trillan skreið fyrir einum
saman áratogum forsætisráöherrans. Þegar þeir félagar renndu að
bryggjunni stökk einn heimamanna niður í trilluna og sá þegar við laus-
lega athugun, aö hún var benzínlaus. Þegar Magnús heyrir það, varð
honum að oröi: „Ja, skolli eru þær nákvæmar, þessar vélar. “ Varð Her-
mann þá litverþur af reiði og bjóst snúðugt til brottfarar, en Magnús
kallaði til hans: „Ekki hlaupast brott, Hermann minn, þetta veröa tuttugu
krónur, því það er hár ferjutollurinn á trillunum, það gerir benzínið, góur-
inn. “
U R
M I N U
H O R N I
Þeir gömlu kveðja
ftirfarandi lesmál er
Eekki nýtt af nálinni,
það er ritað eftir frá-
sögn kunningja míns,
sem lengi hafði unnið
við höfnina í Reykjavík. Þetta
mun ég hafa skrifað fyrir nokkr-
um árum, en þá kom sá er orðið
hefur við hjá mér, hafði verið að
fylgja þeim til grafar, sem frá er
sagt:
Það var jarðað frá Dómkirkj-
unni. Jóhann hét hann og var
gamall vinnufélagi minn.
Hann var töluvert eldri en ég
og hættur fyrir fimm til sex
árum. Þetta var einn af þess-
um harðskeljuðu heiðursköll-
um. Hann var alltaf fyrstur á
vinnustað á morgnana og
seinastur að fara heim á
kvöldin, fáskiptinn og mátti
ekki vamm sitt vita í neinu.
Gott að hafa vinnu og geta
unnið, sagði hann. Hann varð
að hætta rúmlega sjötugur.
Það verður að vera svo, sagði
hann bara. Hann var ekkju-
maður, mágur hans og vinnu-
félagi okkar, nokkrum árum
yngri, bjó hjá henum í risí-
búð. Jóhann kom niður eftir
til okkar öðru hvoru fyrstu
vikurnar til að rabba. Svo
hætti hann því alveg, fékk sér
bækur lánaðar í Borgarbóka-
safninu. Það hafði hann ekki
gert áður. Það ætti að duga
mér, það sem þar er í hillun-
um, sagði hann. Heima hjá
honum var allt í sömu röð og
reglu og það var á meðan
konan hans lifði. Blómin í
pottunum á sínum stað. Þau
höfðu átt einn son. Hann var
alltaf á hæli.
Ólafur mágur Jóhanns var
fyrir aldurssakir hættur í hafn-
arvinnunni fyrir tveimur árum.
Það fór ekki fram hjá mér að
hann var ekki í jarðarförinni.
Þegar henni var lokið flýtti ég
mér heim að gamla húsinu
þeirra. Það var ekki löng leið frá
Dómkirkjunni.
Hús Jóhanns er gamalt. og dá-
lítill kálgarður á bak við það,
kjallari, hæð og ris, járnvarið og
múrhúðað, brunastigi við tröpp-
urnar, snúrustaurar og hjallur
inni í lóðinni. Hér höfðu þeir
mágarnir búið í mannsaldur eða
lengur, oft hafði ég litið hér við.
Jóhann hafði verið lágvaxinn.
Ólafur var alltönnur manngerð
og tröll að vexti, kraftajötunn,
en ekki vinnusamur að upplagi,
hlífði sér, fannst kaupið alltaf of
lágt, tók menn gjarna tali og
ræddi um ættfræði og pólitík,
greindarmaður, nokkuð íhalds-
samur. Sá ráðherra, sem hann
mat mest, féll frá á góðum aldri
haustið 1928. Síðan hafði
kommadót vaðið uppi, sagði
hann.
Þeim Jóhanni og Ólafi hafði
alltaf komið vel saman. Tengda-
foreldrar Jóhanns og Ólafur
höfðu búið í risinu og haft kind-
ur í kjallaranum á meðan fært
var og raunar lengur. Til þess að
fá áburð í garðinn sögðu þau.
Þegar gömlu hjónin voru fallin
frá stóð Ólafur í endalausu stríði
við öll hugsanleg yfirvöld, vegna
kindanna. Aldrei fyrirgaf hann
þeim sem neyddu hann til þess
að slátra fénu. Hann varð líklega
seinasti fjáreigandi höfuðborg-
arinnar.
Um þetta var ég að hugsa,
þegar ég gekk upp loftstigann
hans Ólafs á jarðarfarardegi Jó-
hanns mágs hans. Líklega hefur
aldrei verið talað um húsaleigu
fyrir loftið. Allt var hér í sömu
skorðum og verið hafði, þegar ég
kom hingað síðast. Niðri var allt
hreint og fágað. En á stigaskör-
inni var eins og komið væri í
nýjan heim. Hér voru fatahrúg-
ur á snögum og gamall stóll stóð
þarna, hlaðinn rusli og pokadóti.
Ólafur sat einn í sínu litla
herbergi og tók mér heldur fá-
lega. Móðir hans var látin fyrir
tuttugu árum og síðan hafði
engu verið breytt. Rúm hennar
með brekáni yfir. Hans hvíla við
þilið á móti. Þar lá gamall vetr-
arfrakki, sem ég vissi að hann
kastaði yfir sig um nætur. Vitað
var að hann hafði ekki farið úr
fötum svo árum skipti. Komm-
óða við einn vegginn, klæðaskáp-
ur, húsklukka gömul og stór-
skemmdur spegill, veggfóðrið
hékk í sneplum ofan úr loftinu.
Á gólfinu voru hrannir af nef-
tóbaki og göturyki. Það sást
fram í eldhúsið. Þar var allt fullt
af kössum, sem í hafði verið
troðið bréfum og matarumbúð-
um. Ekki var þefurinn góður. Á
eldhúsbekknum lágu óhrein
matarílát í stöflum, pottar og
pönnur út um allt.
Þú varst ekki við jarðarförina
sagði ég.
Ætli það hafi skipt máli, svar-
aði hann. Ég átti engin föt.
Hvað verður nú, spurði ég.
Ætli þeir svæli ekki kofann og
lóðina út úr stráknum. Þeir hafa
lengi eftir henni beðið, svaraði
hann stuttur í spuna. Þetta er nú
öryggið í þjóðfélaginu, bætti
hann við. Eru það ekki alþýðu-
vinirnir, sem stjórna.
En áttu ekki nóga peninga?
spurði ég.
Hvað getur gamall maður gert
við peninga, hreytti hann út úr
sér.
Nú er Ólafur einnig fallinn
frá. JÓN ÚR VÖR
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8. SEPTEMBER 1984 13