Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1982, Blaðsíða 10

Jón Þórarinsson
Á þessu ári er þess minnzt um víða veröld, að
hálf þriðja öld er liðin síðan austurríska tón-
skáldið Joseph Haydn fæddist. Einnig hér hefur
verið munað eftir þessu stórafmæli. Islenzka
hljómsveitin helgaði tónskáldinu tónleika sína í
lok nóvember, og fór vel á því, að sá ungi og
efnilegi hópur skyldi heiðra hinn aldna snilling
með slíkum hætti. Grein þessi er að stofni til
ávarp, sem flutt var á þessum tónleikum.
250 ára minning
„Papa Haydn" var hann kall-
aður af tónlistarmönnum í
mörgum löndum. I ])essu gælu-
nafni felst það meðal annars, að
yngri mönnum þótti þeir eiga
margt til hans að sækja. Ekki
aðeins þá uppörvun, sem margir
ungir listamenn áttu honum að
þakka, og þá góðvild og hjálp-
fýsi, sem hann var rómaður
fyrir, heldur einnig leiðsögn og
fyrirmynd í listrænu starfi.
Meðal þeirra, sem hefðu getað
borið honum þetta vitni, eru
Wolfgang Amadeus Mozart og
Ludwig van Beethoven. En
raunar stöndum við öll í þakk-
arskuld við Joseph Haydn.
Hann hefur líka verið kallað-
ur „faðir“ sinfóníunnár og
strengjakvartettsins, jafnvel
„faðir hljóðfæratónlistarinnar".
Auðvitað er þetta orðum aukið.
Allt var þetta til í einhverri
mynd fyrir daga Haydns. En
þáttur hans í þróunarsögu sin-
fóníunnar og kvartettsins er
engu að síður svo mikils verður,
að segja má að nafngiftin sé
réttlætanleg.
Haydn — Mozart — Beethov-
en. Þetta eru þeir höfuðsnill-
ingar, sem hæst báru merki
þeirrar klassísku stefnu í tón-
list, sem kennd hefur verið við
Vínarborg, enda bjuggu þeir all-
ir þar og störfuðu lengst af.
Þetta þrístirni hefur nú hátt í
tvær aldir borið skærari birtu
en flestar aðrar sólir á tónlist-
arhimninum, og enn fagnar fjöl-
mennur hópur tryggra áheyr-
enda og aðdáenda þeirri birtu
og þeim yl, sem stafar af verk-
um þeirra, hvenær sem þau
heyrast.
Það mun ekki trútt um, að sá
mikli ljómi, sem skín af nöfnum
þeirra Mozarts og Beethovens,
valdi því að stjarna Haydns
sýnist bera daufari birtu en rétt
er. Því má ekki gleyma, að
Haydn, sem var elztur þeirra,
lagði með vissum hætti grunn-
inn að verkum hinna, meðal
annars með því að búa í hendur
þeim þau tónlistarform, sem
þeir síðar notfærðu sér og færðu
til fullkomnunar. Hann var sá,
sem vísaði veginn. Enginn getur
fullyrt, að Mozart hefði orðið sá
Mozart, sem hann varð, eða
Beethoven sá Beethoven, sem
við þekkjum og dáum, ef
Haydns hefði ekki notið við.
Sonur vagnasmiös-
ins í Rohrau
Franz Joseph Haydn var
fæddur 31. marz 1732 í þorpinu
Rohrau, ekki langt frá Vín og
nálægt þeim stað, þar sem
landamæri Austurríkis, Ung-
verjalands og Tékkóslóvakíu
mætast. Sumir telja, að fjöl-
breytileg og litskrúðug þjóðleg
tónlist þeirra þjóða, sem þarna
eiga lönd saman, hafi haft
merkjanleg áhrif í verkum
Haydns. Hann átti ekki til tón-
listarmanna að telja. Ættmenn
hans voru bændur og hand-
verksmenn. En faðir hans, sem
var vagnasmiður að atvinnu,
hafði gaman af að syngja og lék
sjálfur undir á hörpu, án þess þó
að þekkja nokkra nótu að sögn.
Þetta leiddi til þess, að tónlist-
argáfa drengsins kom snemma í
ljós, og sex ára gamall var hann
sendur að heiman til náms.
Hann var næstelztur af tólf
systkinum, en aðeins sex þeirra
komust upp. Yngri bróðir hans
var (Johann) Michael Haydn,
sem varð kunnur höfundur
kirkjutónlistar og frömuður í
karlakórssöng.
Joseph Haydn var aðeins átta
ára, þegar hann var tekinn í kór
Stefánskirkjunnar í Vín, og þar
hlaut hann menntun sína að
mestu. En þegar hann komst á
gelgjuskeiðið og röddin breytt-
ist, varð hann að hverfa úr
kórnum og hafði þá ofan af fyrir
sér með ýmislegri íhlaupavinnu
og kennslu, unz hann var ráðinn
tónlistarstjóri hjá Morzin
nokkrum greifa, 17 ára að aldri.
Tveimur árum síðar urðu þátta-
skil í lífi hans, er hann réðst í
þjónustu Ezterhazy fursta og
fjölskyldu hans, en því starfi
gegndi hann í nærfellt þrjátíu
ár, ýmist í Eisenstadt, ekki
fjarri Vín, í höll Ezterhazy-
ættarinnar þar í grennd, eða í
Vínarborg sjálfri. Hann taldist
til þjónaliðsins við furstahirð-
ina, og á ytra borði var líf hans
fremur viðburðasnautt, en hann
var starfsamur og sífellt önnum
kafinn við tónsmíðar og við
flutning á verkum sínum og
annarra höfunda. Haydn var
ekki jafn hraðvirkur og Mozart,
og starfshættir þeirra munu
hafa verið ólíkir, en hann var
engu að síður mjög afkastamik-
ið tónskáld, og smám saman
urðu verk hans kunn um Evr-
ópu, þó að sjálfur sæti hann sem
fastast við furstahirðina.
Þegar Nicolaus fursti von
Ezterhazy andaðist 1790, losn-
aði um Haydn í starfinu, og þá
ná segja, að frægðarferill hans
hefjist fyrir alvöru. Hann hafði
haft allfrjálsar hendur í starfi
sínu hjá Ezterhazy-fjölskyld-
unni og notfært sér óspart og
markvisst þau tækifæri sem þar
buðust til tilrauna með form og
búning verka sinna. Hann var
því vel búinn undir þau átök,
sem í vændum voru.
Guömundur L. Friöfinnsson
Él
(úr óbirtu leikriti)
Þá roðar fjallatinda rauðleit vetrarsól,
rós í hélu sprettur, næðir um hól,
þú lagðir, maður, leið þína til fjalla.
Þar kúrir fjallarjúpa í köldum jólasnjó,
klerkar syngja messu í dal og við sjó,
seiðþungt dunar sortaél til fjalla.
Kveinar hrostinn strengur, kveður við hátt,
kvikar blóÓvængur við kvöldhúmið grátt,
þú lagðir, maður, leið þína til fjalla.
Afdrifaríkar
Englandsferðir
Um þetta leyti kynntist
Haydn þýzkum fiðluleikara og
„impressario", sem búsettur var
í London, Johann Peter Salom-
on að nafni. Fyrir milligöngu
hans réðst Haydn til tónleika-
halds í London, og átti tónskáld-
ið af því tilefni að semja ekki
færri en tólf sinfóníur, sem átti
að frumflytja þar. Haydn hafði
áður samið um níutíu verk í
þessu formi. Þessar sinfóníur
voru samdar, eins og til stóð, og
þegar talað er um Lundúna-
sinfóníur Haydns í fleirtölu, er
átt við þær allar. En þegar rætt
er um Lundúna-sinfóníuna í
eintölu, er það sinfónían í D-
dúr, nr. 104, síðasta verk meist-
arans í þessu formi og ef til vill
hið stórbrotnasta.
Haydn fór tvær ferðir til
Englands á árunum 1790—95 og
dvaldist þar alls um þrjú ár á
þessu tímabili. Þessar ferðir
urðu afdrifaríkar fyrir hann og
list hans. Þær færðu honum
margvíslegan heiður og mikla
frægð og hvöttu hann til meiri
afreka en hann hafði áður færzt
í fang. Þótt hann væri nú orðinn
allroskinn, kom í ljós, að hann
hafði enn fullan þrótt til stór-
virkja, jafnvel til að leggja að
nýju út á brautir, sem hann
hafði ekki kannað um langa
hríð, og reisa sér þar óbrot-
gjarna minnisvarða. Haydn
hafði áður kynnzt einhverjum
verkum eftir Hándel og sjálfur
samið kórverk á fyrri árum, sem
hafði verið jafnað til kórverka
Hándels. Þann þráð hafði hann
löngu látið niður falla. En nú
var hann tekinn upp að nýju,
eftir að Haydn hafði kynnzt
enskum kórsöng, meðferð Eng-
lendinga á verkum Hándels og
þeirri áköfu hylli, sem þau nutu
þar í landi. Þetta varð kveikjan
að hinum miklu kórverkum
„Sköpuninni" og „Árstíðunum",
sem samin voru á árunum
1795—1800, þegar Haydn var
kominn hátt á sjötugsaldur. Það
mun mega segja, að í þessum
verkum, „Sköpuninni", „Árstíð-
unum“, Lundúnasinfóníunum og
sumum síðustu kvartettunum,
rísi list hans hæst.
Síðustu æviárin var Joseph
Haydn þrotinn að heilsu og
kröftum. Hann andaðist í Vín
31. maí 1809.
Haydn þekkti
ekki Bach
Mörgum hættir til að halda,
að þróunarferill tónlistar á 18.
og 19. öld hafi legið beina braut
frá Bach og Hándel til Haydns,
Mozarts og Beethovens. Þetta er
mjög fjarri sanni. Tónlistin var
á þessum tíma stórum stað-
bundnari en síðar hefur orðið,
og næði hún yfirleitt útbreiðslu
út fyrir átthagana, tók það
langan tíma, ósjaldan áratugi.
Svo ótrúlegt sem það kann að
virðast, er það samt staðreynd,
að Haydn þekkti ekki Bach né
verk hans, og raunar lágu sum
hin merkustu þeirra í algeru
þagnargildi um aldarskeið, allt
frá dauða Bachs 1750 þar til
rómantískir höfundar með Felix
Mendelssohn í broddi fylkingar
10