Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1971, Blaðsíða 12

Náttúran undir
skemmdum af
manna völdum:
HelgafeO í Vest-
mannaeyjum og
vikurnáman þar.
Hvers vegna þörfnumst við náttúruverndar?
Framhald af bls. 7
er með felldu. Þessi grundvail
arregla er eyðileggingardómur
um allt lífsrúmið, þvi að þrátt
fyrir ótakmarkaða fjölbreytni
sína, er það að magni til tak-
markað og lagar sig þvi ekki
að hagkenningunni. Endaiökin
eru fyrirsjáanleg.
Fólksfjölgun, orkufram-
leiðslu og framleiðslu hvers
konar er unnt að tákna með
kúrvum, sem hafa sameiginieg
sjúkleikaeinkenni. Allar liggja
þær út í hið óendanlega. Að-
eins barnaleg hjátrú getur lát-
ið mönnum koma til hugar, að
slíka þróun, eins og það er kall-
að, sé unnit að þoia í einn ára-
tug enn, líffræðilega eða um-
hverfislega ( ökologisch) eða að
hægt sé að sníða henni nýjan
siðfræðilegan grundvöll, — en
það væri nauðsynlegt til þess
að tryggja áframhaldandi líf.
Jafnvel þótt ný siðfræði væri
hugsanleg, yrði hún takmörk-
uð að magni til. Spásögn slíkra
kúrva stendur nær raunveru-
leikanum, ef þær snúa ekki
upp á við, heldur niður á við
og vísa veginn til glötunarinn-
ar. Sé enn fær leið út úr þessu
sjálfskaparvíti, þá getur ein-
un.gis innsýn í grundvalilaratr-
iði lífsins visað þá leið. Linu-
myndað framhald í líkum dúr
liggur beint til glötunar og því
verður öll áætlanagerð að ger
ast í ljósi lifandi raunveru-
leika. Frá hagnýtu sjónarmiði
merkir það eitthvað á þessa
leið: Hlutverk bifreiðaverk-
smiðju endar ekki með afhend
ingu bílsins til viðskiptavinar
og sendingu skolps og úrgangs
efna til umhverfisins, heldur
með algjörri lokun hringrásar-
innar. Ekki aðeins sorpið, held
ur og bílflökin verður að vinna
aftur. Ekki er nauðsynlegt, að
sama verksmiðjan loki hring-
rásinni, en iðnfyrirtæki eru því
aðeins heilbrigð, að þau valdi
engum umhverfislegum skaða.
Framleiðslan verður fyrir vik-
ið allmiklu dýrari og hinar
stoltu framfarir þeim mun hæg
ari, en aðeins þannig verður
lífsrúmið raunverulega hreins-
að að nýju.
Slik hugmynd sem þessi virð
ist óráðsórar í heimi, þar sem
byrjað er að skipuleggja mann
aðar stöðvar á tunglinu. En
framfarimar enda í hörmung-
um, ef ekki tekst að nálgast
þessa óra að minnsta kosti eins
mikið eins og hina mönnuðu
tunglstöð.
Um árabil hefur kostnaður-
inn við að lagfæra ógæfuna
stöðugt vaxið. Þetta misræmi
milli skaðsemdar og hagnaðar
af framförunum mun enn vaxa,
unz við drögum eingöngu fram
lífið á heilsuhælum og hvildar
heimiium. Enn getur mannkyn-
ið þó valið sjálft. Skilyrði fyr
ir því er þó endurmat á lif-
fræðilegu eðli mannsins. Hann
verður að fara að meta sig sem
lífsveru og uppgötva þannig
tengsl sín við líf af lægri stig-
um. Yfirleitt er tvíhyggja í sam
skiptum við lægra líf, þar með
talin dýr og plöntur, mjög aug
ljós í breytni nútímamannsins.
Hún kemur t.d. fram í fyrir-
hyggjulausri meðferð á olíu á
hafi úti og hins vegar í hjálpar
starfi til björgunar fuglum, sem
verða fórnarlömb oliunnar.
MAÐURINN, SEM
FJAREÆGIST NATTÚRUNA
BREYTIST A
ófyrirsjAanuegan
hAtt
Því fjarlægari sem náttúran
verður og þvi fjarlægara henni
sem umhverfi mannsins verður,
því rækilegar breytist maður-
inn á ófyrirsjáanlegan hátt. Um
gangist maðurinn aðains sína
lika og sína eigin framleiðslu,
lendir hann loks í örvilnun,
sem aðeins geðlæknir getur
metið. Sakir hinnar almennu út
breiðslu er henni þö oft naum-
ast veitt athygli, þvi að ekki
er lengur til nein gild viðmið
un.
Einstaklingurinn lifir ekki
lengur í umheimi, sem hæfir
honum, heldur i samfélagi, sem
ríkir yfir honum. Hann getur
ekki slitið sig lausan, þvi að
utan samfélagsins er ekkert,
sem hairen gæiti stuðzt við. Saan-
félagið er komið í stað hins líf
ræna sambands við umhverfið,
á sama hátt og þjóðfélagsfræð-
in er komin í stað umhverfis-
líffi-æðinnar (ökodogie) hjá
manninum. Þess vegna er ein-
staklingurinn ekki lengur fylli
lega ábyrgur fyrir því, sem
hann gerir eða lætur hjá líða
að gera innan marka samfélags
ins. Hann vinnur aðeins sitt
verk. Setjum svo, að iðhrek-
andi fengi samvizkubit, þvi að
skolp frá fyrirtæki hans ylli
skaða á stóru svæði eða af því
að hráefnisþörf hans stefndi í
hættu miklum náttúruverðmæt-
um. Hverra kosta á hann völ
til að róa samvizku sína? Ef
hann kemur skolpinu frá á eig-
in kostnað, þá blasir ef til vill
hrun við fyrirtæki hans vegna
samkeppninnar, án þess að
hann nái nokkrum árangri að
marki i umhverfi, sem e.f.v. er
þegar yfirfullt af alls konar
sorpi. Ef hann lætur hjá líða
að notfæra sér hráefnið, mun
annar hremma það. Hann á þvi
aðeins um að velja að hætta
sínu núverandi starfi eða kæfa
samvizku sína. Hið sama giid-
ir millum stærri samfélaga.
Hvers vegna eiga Hollending-
ar að eyða miklum fjárhæðum
til vatTtshreinsunar, þegar Rín
er leidd til þeirra sem vestur-
evrópskt skolpræsi? Sá nær
mestum árangri í nútímaþjóðfé-
lagi sem lætur samvizkuna
minnst áhrif hafa á sig og upp-
fy'lHi' gætiiegasf formsatriðin.
Þvi á sér stað hin blygðunar-
Iausa tvíhyggja stjórnmála-
mannsins í nútímaþjóðfélagi,
sem heyr sfríð í þágu friðar-
ins eða vemdar náttúruna tii
þess að „nota“ hana,
FRAMFARIR OG IÐNABUR
ÞRENGJA AÐ
NÁTTÚRUVERND ALLS
STAÐAR. FRAMTÍH
nAttúruverndar er
ÞVf í HÆTTU
Þar eð náttúruvemd ræður
yfir friðuðum svæðum, er hún
látin afskiptalaus alls staðar,
þar sem hún hindrar ekki „at-
hyglisverða þróun" beinlínis.
En þar sem koma inn áætlanir
um hagnaðarvon, verður hún
að víkja. Þetta hefur endurtek-
ið sig um áratugi og þvi er það
leikið í vaxandi mæli. Burtséð
frá fágætum undantekningum
er náttúru- og landsiagsvemd
ýtt tillitslaust tii hliðar og mun
það að lokum enda í ósigri þess
ara hugsjóna. Því minnkar stöð
ugt það, sem var þess virði að
vernda. Sú tíð virðist nærri að
náttúruvernd verði gagnslaus,
af því að allt iífsrúmið verði
orðið hneppt í skipulagsviðjar.
Á hinn bóginn ber að athuga,
að náttúruvernd hefur veitt
meira viðnám nú á síðustu ár-
um: Hún er meira að segja orð-
in baráttumarkmið stjórnmála-
manna. Hvað þýðir það raun-
verulega? Er það ekki staðfest
ing á algjöru neyðarástandi?
Úr þvi að einstaklingurinn hef
ur brugðizt sem verjandi nátt-
úrunnar, meðan eyðileggingar-
ógnirnar fara vaxandi, er nauð
syn að gripa til einhverra að-
gerða. Andspænis vaxaindi reyk-
sikýjuim og fjallháum sarphaiug-
um og mörgum öðrum fylgi-
kvillum takmarkalausra fram-
fara er daufgerður borgari
samtímans nú loks reiðubúinn
til að gangast undir viss neyð-
arkjör, sem skuliu fryggja hon-
um þolanlega tilveru til fram-
búðar. Með sliku er þó aðeins
hægt að vinna tíma, en engu
takmarki náttúruverndar er
náð. Náttúruvernd sem bar-
áttumarkmið í stjórnmálum er
því aðeins tímabundin frestun
gjalddagans, sem er sjálfseyði-
legging, frestur til persónulegr
ar umhugsunar, en engin lausn.
Sem stendur eru fljótin jafn
daunill í bænda- og verka-
mannaparadísum sem i löndum
hægri einræðisafla og háþróuð-
um auðvaldsríkjum. Æði hóp
sefjunarinnar þekkir ekki leng
ur nein landfræðileg eða hug-
myndafræðileg takmörk. Alls
staðar sjáum við, hvernig lands
lag er svívirt og sorpið haug-
ast upp, vötn og fljót verða að
auðnum, reykjarmekkir þyrl
ast yfir víðáttumiklum byggð-
um, alls kyns eiturefnum er
dreift, og öllu þessu venjast
borgararnir. Alls kyns sið-
menningarskaðar, bifreiðaslys
og staðbundnar hörmungar,
sem eiga rætur að rekja til iðn
reksturs, eru daglegt gjald til
„framfaranna", sem þeim mun
meir er hrósað. Skynsamt fólk
tryggir vellíðan sína með bæti-
efnaauðgaðri fæðu, hvildum á
nokkum veginn eðlilegum frið
uðum svæðum og með hæfilegri
lyfjaneyzlu — eða með yoga-
og afslöppunaræfingum. Óskyn
samara fólk leitar til eituflyfja,
skipulagðra æsinga, byltingar-
kenndra sérvizkutiltekta eða
alær úr og í miQQi mikilfeur starfs
orku og skeytingarleysis. All-
ir eru samtaka um að vera nú-
tímalegir og styðja því líklega
einnig hið pólitíska baráttu-
markmið, náttúruvemd, því að
það gæti komið þeim að gagni.
En væri sú spurning rökrædd,
hvort náttúruna ætti að
vernda handa eða gegn mann-
inum, myndiu menn e.t.v. koma
auga á mótsögnina: Náttúruna
á að vernda gegn homo faber
handa homo sapiens.
Meðal þeirra, sem trúa því
staðfastlega, að tækniframfar-
ir séu hin endanlegu örlög
mannkynsins, eru nokkr-
ir kænir mótstöðumenn hinnar
eiginlegu náttúruvemdarhug-
mymdar, sem jafnvel styðja
hana eða leggja a.m.k. ekki
hömlur í veg hennar. Þeir rök-
styðja þetta þannig:
Umbreyting hins sögulega
manns til þess mamns, seim
býr í hiinmd bygigðu og sitjórn-
uðu veröld, sem öffflu liifs-
rúminu verður breytit i, er
flókið mál og aflls ekiki ligg-
ur ljóst fyrir, hvaða náttúru-
fyrirbæri eiga að ganga imn í
hið nýja kerfi. Þvi ber um
stundarsakir að varðveita eins
fjölbreytt friðuð svæði og
mögulegt er, ef það siíðar meir
kynni að verða hagstætt frá
hagnýtu sjónarmiði. Auk þess
metur aimenningur þessi frið-
uðu svæði mikils og smám sam-
an mun hann venjast þvl aC
sætta sig við æ minni svæði og
að iokum gera sig ánægðan
með alskipulagða skemmti-
markmiðum: hún heldur dýra-
garða. Þannig nær náttúru-
vernd a.m.k. tveim mikilvægum
markmiðum; hún heldur dýra-
tegundum lifandi og varðveitir
„hrinigrásir", sem nytsamar
geta reynzt og hún mimnlkar
þá andlegu spennu, sem er
óhjákvæmiileg á mi'18isti.giinu
milli llífsÆorms nútliðar og fram-
tíðar.
Þessir einstaklingar eru að
sjáifra sín áliti eindregnir tals
menn eða jafnvel merkisberar
hinnar svonefndu skynsamlegu
náttúruverndar, en þeir taka
naumast eftir, að „náttúra"
þeirra er aðeins hlutur, sem not
aður verður í „hagnýtum" til-
gangi innan skamms. Afstaða
þeirra til náttúrunnar er eins
og til kanarifugis eða kjöltu-
rakka. Þeim eru fjarlægar
rómantískar hugmyndir um
náttúruna eins og þeir kalla
það. Almennt, án þess að vita
það sjálfir eru þeir því and-
stæðingar þeirrar náttúru-
verndarhugsjónar, sem sér í
hinni sjáifstæðu náttúru hið
lífsnauðsynlega mótvægi manns
ins og hlýtur því að líta með
vantrú á sérhvern pólitískan,
þjóðfélagslegan, hollustu- og
hagnýtisgrundvöll náttúru-
verndarhugmyndarinnar.
TILVERA mannsins er
HÁÐ ÞVÍ, Ai) nAttúran
myndi Afram hið
ÓMISSANDI MÓTVÆGI
Það má þegar vera ljóst, að
hin pólitísku og hugmynda
fræðilegu átök, sem koma fyr-
ir almenningssjónir hylja hið
rau.nverulega vandamál. Til-
vera mannsins er þó háð lausn
þess: 1 Austri og Vestri er
stefnt markvisst að því með öll
um tiltækum ráðum að eyði-
leggja hin óhjákvæmilegu skil-
yrði fyrir áframhaldandi til-
veru tegundar okkar, mann
kynsins. Einstaklingnum er
fómað í þágu hópsins, eins og
hjá læmingjum, sem flakka.
Mannkynið mun örugglega
ekki farast í hungursneyðum.
Til þess er það of hungurvant
síðan í forneskju. Auk þess er
mannkynið orðið sérhæft í
lausn alls kyns magnsvanda-
mála og alls kyns framleiðslu.
1 heimshungri er því ekki fólg-
in hin banvœna haetta, heldur í
alls konar sjálfseitrun, sem
teygist yfir allt lífsrúmið á ðll
um stigum tilverunnar. Áður
en mannkynið verður hungri
að bráð, roun það kaifna í stou
eigin sorpi (5 víöustu merk-
ingu). Hér ber ekki að
telja upp langan lista hinna
lífseyðandi efna, sem hefja
mætti með DDT, Hiroshima-
sprengjunni og olíumengun-
inni; efnum, sem öll leggjast á
eitt með að eyða lífi, sem fyrir
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. marz 1971