Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1971, Blaðsíða 7

úruvernd ekkert skjdt við
skipulagningu eða hagnýtingu
náttúrugæða í neinum tilgangi,
Jieldur er markniið hennar ]iað
eitt uð vemda grundvöll mann
legrar tilvern.
Á þvi hefur verið vakin at-
hygli með réttu, að skiigreining
in á náttúruvernd eða náttúru
varðveizlu breytist og víkki
stöðugt, jafnvel árlega. En því
miður hefur sú skilgreining af
skiljanlegum ástæðum ekki tek
ið tillit til þess, að manninum
er meðfædd ákveðin afstaða til
ósnortinnar, sjálfstæðrar nátt-
úru, afstaða, sem er óbreytan-
leg og óuppsegjanleg, ef svo
má að orði kveða. Til þess
liggja augijós rök, en tímans
vegna er ekki hægt að fjalla
nánar um þaft hér.
Það er auðvelt að hæðast að
rómantískum og tilfinningarik-
um ræðum sannfærðra náttúru-
verndarmanna, sem af persónu-
legum ástæðum reyna að
vernda einhvern lítt snortinn
blett. En beinlínis hlægilega
verkar slíkt háð úr munni
þeirra, sem á hnjánum liggja
frammi fyrir svoköliuðum
tækniafrekuim nútímans og
a''drei hafa þurft að hafa sig
í frammi gagnva.rt ofurvoldug-
um ytri aðstæðaim. FjöWi
slikra. snobbma.nna vex að -sama
skani og raunvP’rulegt náttúru-
vndi verður fágætara meðai
sam'tímamanna.
Samt sem áður eru náttúru-
verndarhugmyndir -að verða ný
tizkulegar í huga hinna fram-
farasinnuðu. Þvi tengjast nátt
úruvernd vafasamdr banda
menn, sem þekkja þarf. Þeir
geta þjónað má'efninu. svo
lengi sem þeir gerast ekki boð-
berar eimhverrar lækningar-
stefnu.
HÖMLULAUS
TÆKNIÞKÓUJV HEFUK
STEFNT TIL.VERU
MANNSDJS f H.ÆTTI'
Fyrir áii siðan bintPst í
Ban’dar’kjiu'niuHin slkýirsiia ame-
riska Rfraaífrneftif^'la.gsins með
f yrirs ögnöiiuni .. '^’P-arrirg our
environimieoiit. Tiir ebemH-ai
baisis of aidtöon'" og -stmttu
síðar í Samib'f'^'dsí'ýfH^Miiiu
Þýzkalandd mdT’a riit „Wass-
er- utnd Laii fiv " rsíifum
Larm, AbfáPJiP Wat ítMt dfe
Ind’UiStrie"? Fkkd «r ijóst,
bvort samband er milli ]>ess-
ara tveggja rita, en sundl'egur
uppruni þeírra er hinn sami:
úhyggjur um veiferð núitíma-
mannsins. Það borgar sig að
lesa bæði rittm og læra af jþeím:
hinar nafnlausu framfarir, sem
ekki má gagmrýna ifnemur en
heilagan grip, geta stofnað til-
veru mannsins í hættu, ef þeim
er ekki nákvæmlega stjórnað;
en iðnaður sá, sem hér um ræð-
ir, gerir allt hugsanlegt til að
afstýra óláninu.
Ekki vil ég véfengja heiðar-
leika höfundanna, en þeim
mun meir mynd þeirra af
’ástandinu í dag. Það á að
hreinsa umhverfi mannsins og
meira að segja bæta. Hreinsa
af hverju og bætia i hvaða
: merkingu?
Hvers vegna er gripið til
islikra ráðstafana, sem valda
iðjuverunum hundruðum þús-
unda eða milljóna kostnaði og
árlega nokkurra tugþúsunda út
gjöldum? Hvað merkja þessar
fjárhæðir, sem eru mjög litil-
fjörlegar í samanburði við
veltu iðjuveranna og eru mjög
smávægilegar i samanburði við
það, sem þarf til raunverulegr
ar hreinsunar lífsrúmsins? Eru
allt í einu að vakna góðgerðar-
tilfinningar með hinum tækni-
vædda iðnaði? Eða er hér að
eins að finna fyrsta ávöxt opin
bers kviða vegna ásigkomulags
lífsrúms okkar? Heiminn á að
hreinsia. En eru þaiu meðul og
aðferðir, sem hingað til hafa
verið boðin til þessa verks,
meira en fegurðarsmyrsl ?
Það er vissulega góðs viti, að
vaxandi fjöldi áhrifamanna i
Á 1100 árum hefur
gróðurlendi íslands
rvrnað um helming
og víða standa eftir
þykkar torfur, sem
vitna um þykkt
jaiTðvegsins áður.

iðnaði, tækni og stjórnmálum
byrjar að sjá takmörk síns
sviðs og tekur eftir, að hinn
ómissaiidi þáttur „maðurinn"
staxfar •ekki lengur áreiðanlega.
En það yrði einnig örlagarikt,
ef þess vegna yrði reynt að
raá aigjörum tökum á honum
og teygja skipu'iagninigu’na yfir
á allt Mfsrúmið.
Aivarlegar tilraunir til tak-
markalausrar stjórnunar
manns og náttúru — eða öllu
heidur j>ess, sem þá yrði eftir
af þeim — eru í gangi eftir
ýmsum leiðum. Bók Aldous
Huxteýs „Fagra, nýja veröld“
og „1984" George Orwells og
jafnvei „Síðustu menn“ Fried-
rieh Nietzsehes eru ekki leng-
ur neinir órar. - 1 byrjun fyr
irlest.urs, sem Hans Sedlmayr
hé’t við opnu.” austuiTÍisku
bókavikunnar i Salzburg í okt
1963 og hann nefndi „Endir
jarðganganna?” komst hann
svo að orðl:
,,Á mörkum timabils okkar
er hinn vestræni maður sem
andleg vera og ásamt honum
saga okkar komin inn i jarð-
göng. Því að fyrir manninn er
það að fara inn í jarðgöng og
nótt, er hann missir sjónar á
grundveiii sinnar eigin til-
veru.“ Og hann bætir síðan
v ' ■ -M’ ii mú'ji-ið til
hliðanna gegnt náttúrunni og
að ofan g.’gnt himi’i'ium. í þeim
er maðurinn í umheimi, sem að-
eins er gerður af mönnum, úr
líflausum efnum og eftir tækni
legum reglum. En það þýðir að
missa sjónar á grundvelli mann
legrar tilveru. Sömuleiðis er
það að vera í jarðgöngum að
vera útilokaður frá hinni lif-
andi náttúru. Einmitt það er
meðal hinna me.stáhí>raiidi ein
kenna, sem aðskdlur okkar tima
frá fyrri timum. Um þetta hef-
ur verið litið rætt i tdlraunum
tíl að einkenna timabil okkar.
Þetta framandi viðhorf gagn-
vart náttúrunni kemur fram á
tvennan hátt: sem beinn íjand
skapur gagnvart hinni lifandi
náttúru og sljótt hírðuleysi
gagnvart henní. Hvort tveggja
á sér aldargamla forsögu."
Sedlmayr bendir á, „að um 1848
hafi komíð fram heilaspuninn
um andnáfitúruna". Um sama
leyti urðu framfarirnar að
töfratákni nýs tíma. Hið sljóa
hirðuleysi, sem E. Rudorff og
L. Kiages og aðrir framsýnir
menn bentu á þegar um alda-
mótin síöustu, leiðir augljóslega
brátt til algjörrar blindu gagn
vart náttúrunni. Þess vegna
þróast meðal hópa, sem af ýms
um ástæðum standa nálægt
náttúruverndunarhugmyndinni
andstæður, sem að sinu leyti
koma fram i mótsagnarkennd-
um aðgerðum. Því er oft hætt
við að athafnir sumra þessara
hó-^a verði ekki teknar trúan-
legar.
HKINGRÁSARFEKLI ERU
EINKENNI HINNAR
LIFANDI NÁTTÚRU
Eðlisfræðilega hvilir sam-
felld þróun lífsins i nokkra
milljarða ái'a á tvennu: Geisl-
un sólar, sem við botn loft-
hjúpsins færir plöntunum nauð
sj'niega orku til þess að byggja
upp lífrasn efni og þar með
likama sioa oghinni samtengdu
hringrás allra lifandi efna.
Seinna skilyxðið er ómissandi,
þvi að lifinu er aðeins aðgengi
legt það, sem faelzt innan hinn-
ar þunnu yfirborðshúðar plán-
etunnar, lifsrúmsins (öko-
spháre). Líf er að mörgu leyti
takmarkafyrirbæri, sem aðeins
getur þróazt svo lengi, sem hin
ómissandi efni eru fyrir hendi.
Þau verða því að vera i hring-
rás. En þó er hringrás aðeíns
gróf einföldun á órekjanlegum
vef innri orsakartengsla, sem
tengja allar lífverur saman.
Það, sem maður reynir vísinda
lega mjög abstrakt skilja
sem eðliiegt kerfi hringrása,
gæti mefnzt rauunveruieikanum
samtkvæmit, lieimshula.
Ándstætt hringrásum hinnar
liíandi náttúru fylgja hinar
tæknilegu framfarir grundvall
arreglu beinnar línu. Framfar-
ir eru að þvi leyti neikvætt hug
tak, þær stefna burt frá ein-
hverju, án þess að stefna að
ákveðnu marki. Þar sem lifið á
allt sitt undir hringrásinni,
geta framfarir ekki stefnt að
neinu raunverulegu markmiði.
Þær eru afsprengi þess hugar
fars, sem skóp hugtakið . and-
náttúra". Það, sem mælir gegn
hinni neikvæðu hlið framfar-
anna, verður i reynd því aug-
ljósar neikvætt, þvi meiri sem
afköst framfaranna verða. Fram
íarirnar nærast augljóslega af
mðurrifi lifandi hringrásar-
forma. Og afleiðingamar láta
ekki á sér standa. Skaðinn, sem
h'.ran fraTnfarasjú'ki liomo fatoer
vetdur orsakast af sundurtætt-
um og rifnum hringrásum, al-
varlegri sköddun heimshulunn
unnar. Það gildir lika um eyðí-
merkur gerðar af manna hönd-
um, svo sem bílakirkjugarða,
sorphauga og spjöli af skoip-
vatni. Verði hinu mikla magni
lífrænna efna, sem runnið hef
ur út úr hringrásunum á millj-
ónum ára sem kól og olía, um-
breytt og það nýtt tæknilega á
stuttum tíma, eru alvarleg
spjöll í kerfum lifsins óumfiýj
anleg. Nokkrar breytingar eru
þegar mælanlegar í efnafræði-
lagum eigáin’leíkuin og ljósbrots
eiginieikum andrúmsloftsins og
óhjákvæmilegar ókomnar af-
feiðing-ar eru enn ófyrirsjáan-
legar. Enn varhugaverðari er
þó ðhreinkun lifsrúmsins með
alls kyns efnum framandi hring
rásarkerfum lifsins. Meðal
þeirra eru auk hinna ýmsu eit-
urefna ge™n lifandi verum fyrst
og freinst tæknilega framleidd-
ar geislavirkar samsætur frum-
efnamna (ísótópar). Gerviefnin,
sem standa gegn eðlflegri eyð-
ingu á sorphaugunum, eru
fram tíl þessa aðeins fagur
T'eðiiegt vandr’m V. En hinar
lífsfjandsamlegu samsætur og
eitraðar sameindir, sem breið-
ast út til fjarlægustu heims-
horna með straumum lofts og
vatns, munu, og gera raunar
nú þegar, iþyngja náttúrunni
og framtíð mannkynsins í marg
ar kynsióðir. 1 visindunum tal-
ar maður skömmustulega um
,,úrfelli“ (fall-out) og leifar,
sem kalla á sífellt meiri rann-
sóknir. Varð raunverulega að
dreifa fyrst milljónum tonna af
skordýraeitri til þess að upp-
götva hin gömlu sannlndi, að
lífsrúmið er ein heild? Nægir
undangengin reynsla ekki til-
þess að vekja umhugsun og
knýja m'”n’n til að finna betri
leiðir?
HIN LÍXI MVNPABA
STEFNA TÆKNILEGEA
FKAMFARA ER I BEINNI
ANDSTÖStl GEGN
hrlngr *,s arferlum
nAttirinnar
Það kemur heim við hin línu
mynduðu einkenni framfaranna
og getuieysi þeirra til að hugsa
i hringrásum, að allar grund-
vailarhagkennmgar — alveg
burtséð frá ólikum hugmynda-
fræðilegum grunni þeirra —
eru um eitt sammála: Fyrir-
tæki eða rekstur verður að
auka stöðugt umsvif sin, ef allt
Framhald á bls. 12
]4. maj'z 1971
LESBÓK MORGUKBLAÐSINS 7