Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1971, Blaðsíða 10

Snillingurinn
Goethe
o g
þjóðsagna-
persónan
Faust
Úr grein eftir
Alexander
Jóhannesson
Stytt — 2. hluti
Eins og löngnm, basði fyrr og:
síðar, logaði Evrópa í átökuin
á tímum Fausts, sem síðar
varð uppistaðan í Ieikriti
Goethes.
Goethe þýddi og lét þýða
leikrit eftir Voltaire, lét leika
spönsk og ítölsk leikrit, stofn-
aði leikskóla fyrir unga leik-
endur og stjórnaði honum sjálf
ur. Hann lifði Ufi vísinda-
mannsins, fékkst við efnafræði,
eðlisfræði og náttúrufræði og
samdi merk rit um þessi efni.
En um leið var hann gleðimað-
ur og samkvæmis og þurfti að
vera í fjölmenni til þess
að skýra skoðanir sínar fyrir
öðrum, og fékk hann þá
oft ýmis hugboð, er komu hon-
um að góðu haldi. Umgekkst
hann nær daglega Schiller og
ýmsa merka menn. En er
Schiller dó 1805, missti hann
bezta vininn. „Ég hugði, að ég
missti sjálfan mig, en með
Schiller missi ég helminginn
af lífi mínu.“ Schiller var að
semja „Demetrius", leikrit, er
hann féll frá, og ætlaði Goethe
að ljúka við leikritið en lán-
aðist ekki. f kvæðinu „Epilog
zur Glocke“ hefir hann lýst
Schiller vel og sorg þýzku
þjóðarinnar við fráfall hans.
Um þetta leyti geisuðu
Napoleonsstyrjaldirnar. Aust-
urríki, Rússland og England
gerðu bandalag 1805 gegn
Napoleon, en fóru halloka.
Loks dróst Prússland inn i
ófriðinn, eftir að Napoleon
hafði fengið vestari ríkin til
þess að ganga inn i Rínarsam-
bandið. Ástand ríkisins versn-
aði, og hvarf Goethe til Jena
og dvaldi þar tiðum. 1 húsi bók-
saia eins, Frommaims kynntist
hann kjördótturinni Minnu
Herzlieb, er var 18 ára og snot-
ur. Goethe var nýkvæntur
Christiane, en fékk nú ást á
þessari stúlku. Reyndi hann
að bæla niður tilfinningar sínar
og hætti komum sínum í hús
Frommanns, enda vildi Minna
ei þýðast hann.
Goethe var nú farinn að eld-
ast. Dvaidi hann um hrið 1808
í Karlsbad, en er hann kom
heim aftur, fékk hann þá
fregn, að móðir hans væri lát-
in. Hafði hann ekki séð hana
síðustu 11 árin; þó var sam-
komulag þairra hið bezta, og
sagði hún vinkonu sinni
Bettina v. Arnim frá barn-
æsku sonarins, en hún færði
síðar ýmislegt af því i letur.
Goethe var önnum kafinn í
stjórnmálastörfum um þetta
leyti. Napoleon boðaði til þjóð-
höfðingjafundar í Erfurt, og
voru þar saman komnir Rússa-
keisari, Napoleon, 4 konungar
og 34 furstar og prinsar auk
annarra tiginborinna manna.
Þá var það, að Napoleon átti
stundarviðtal við Goethe og
sagði: Voilá un homme, um leið
og hann gekk inn. Töluðust
þeir við um leikritaskáldskap
og heimspeki, og var Napoleon
gagnkunnugur ýmsum rita
Goethes, eir.kum „Werther", er
hann hafði lesið 7 sinnum.
„Napoleon hefir sett broddinn
yfir i-ið i lífi mínu,“ ritaði
hann löngu seinna til eins vin-
ar síns. Á afskipti hans af
stjórnmálum skal ekki nánar
minnzt, enda voru þau ekki
ætíð heppileg og koma lítið
skáldskap hans við. Hann hafði
lengi hugsað sér að rita ævi-
sögu sína, og varð nú úr því:
„Dichtung und Wahrheit" er
ævisaga hans í skáldskapar-
búningi.
Um líkt leyti lagði hann
stund á Austurlandaskáldskap.
Tíðkaðist þá meðal þýzkra
menntamanna að kynnast sið-
um og háttum Asiubúa að
fornu og nýju í trú, skáldskap
og listum. Þá hafði hann
kynnzt í Frankfurt ungri og
laglegri, nýgiftri leikkonu
Marianne von Willemer er
varð aðalpersónan í þessum
kvæðabálki hans (Suleika)
líkt og Lili, Friederike, frú v.
Stein og aðrar i fyrri ritum
hans, en sjálfan sig nefndi
hann Hatem. 1816 dó kona
hans Christiane, er hafði ver-
ið honum dyggur förunautur,
bótt hún hefði ekki skilning á
og kynni ekki að meta skáld-
skap hans. Kvað Goethe þá
svo að orði, að allur arður Iífs
sins væri sá að gráta burtför
hennar, og sýnir þetta, hve
skáldum er gjamt að bera oflof
á iátna vini.
Þegar , Goethe var orðirin 74
ára, kynntist hann í Karlsbad
ungri stúlku Ulriche v. Levet-
zow, 19 ára gamalli, og vildi
hann ganga að eiga hana og lét
stórhertogann hefja upp bón-
orðið fyrir sig, en hún vildi ei
taka honum; kvæðið „Marien-
bader Elegie“ lýsir hugar-
ástandi Goethes eftir þetta.
Dvaidi hann nú mest heima fyr
ir og lifði á endurminningum
sinum. Átti hann aragrúa af
alls konar koparstungum, mál-
verkum, teikningum, mynda-
safn stórt, beinagrindur og nátt-
úrufræðisafn. Fór hann á fæt-
ur kl. 5—6 á morgnana, gekk
um gólf í vinnuherbergi sínu
og lét skrifara sína skrifa eft-
ir fyrirsögn: skáldsögur, ævi-
sögur, ritgerðir, bréf, svo að
þeir höfðu vart undan. Skrifara
hafði hann 4 á víxl, og komu
þeir kl. 8 á morgnana. Merk-
astur þeirra var Eckermann, er
siðar gaf út samtöl sín við
Goethe; var hann með honum
frá 1823. Ýmsa aðra aðstoðar-
menn hafði hann, Heinr.
Meyer, er áður er getið, son
sinn Ágúst, húslækninn og
2—3 aðra. Umgekkst hann því
daglega um 10 menn, er möt-
uðust með honum á víxl. En
auk þessara kom fjöldi manna
að heimsækja hann, stórhertog-
inn og annað fólk frá hirðinni
til þess að tala við hann um
síðustu nýjungar í skáldskap
og listum. Mikla ánægju hafði
hann og af sonarsonum sínum
tveim Walther og Wolfgang og
tengdadóttir hans Ottilie var
honum ástúðleg og umhyggju-
söm. Hann samdi „Italienische
Reise" og notaði til þess dag-
bækur og bréf frá þeim tíma,
skrifaði annála fram að 1822,
safnaði og raðaði bréfaskipt-
um sínum við Schiller, gaf út
tímarit „Kunst und Altertum"
með Meyer og nýja útgáfu af
ritum sínum 1826. Auk þessa
fylgdist hann með vísindafram-
förum í öðrum greinum, í heim-
speki, guðfræði, sögu o. s. frv.
Síðustu ár ævinnar voru kyrr-
lát; bar helzt á ýmsum hátið-
isdögum í lifi hans eins og t. d.
1825, er Karl August hafði set-
ið að ríkjum í 50 ár, og nokkru
seinna voru 50 ár liðin frá því,
að Goethe kom fyrst til
Weimar.
FAUST SÖGUNNAK
,,Faust“ er höfuðrit Goethes,
er hann byrjaði á á æskuárum
og lauk við í hárri elli. Fyrri
hlutinn gerist á ákveðnum
tíma, í miðaldalok, og er auð-
skilinn, en i síðari hluta eru
engin timatakmörk sett; forn-
öld, miðöld og nútíð líða fram
fyrir augu lesandans; notkun
peningaseðla, er þá var ný, og
skurðgraftafyrirtæki 19. aldar
innar eru ofin inn í atburði síð
ari hlutans. Eins er um ytri
búning; gömlu, mislöngu ljóð-
línurnar (Knittelvers) skiptast
á við forngrískar braglinur og
nútíðarbraglist. Allt þetta varð
til þess að styðja þá skoðun,
að síðari hlutinn væri ei annað
en heimspekilegar athuganir
iklæddar skáldbúningi. En
Goethe neitaði þessu í viðtali
við Eckermann (1827); síðar
fannst „Urfaust", frumritið frá
æskuárunum; Goethe-skjala-
safnið í Weimar var opn-
að 1886, og eftir þann tima hef
ir tekizt að öðlast ítarlegri
skilning á ritinu og skýra
uppruna þess.
Frá alda öðli hafa verið til
sagnir um baráttuna milli hins
góða og illa og nægir að benda
á grískar goðsagnir og norræn
ar (Loki). Samband við djöful-
inn var algengt í skáld-
skap miðaldanna og langt fram
eftir öldum (sbr. t. d. „Galdra-
Loft“). Fáfróður almúginn
trúði því, að ýmsir lærðir
menn, er grúskuðu í gömlum
ritum, öðluðust þekkingu á
huldum öflum náttúrunnar og
næðu sambandi við illa anda.
Siðaskiptin ollu miklum breyt-
ingum. Sjálfur Lúther hélt, að
heimurinn væri fullur af djöfl-
um og menn hugðu, að allt böl
stafaði frá áhrifum ýmissa illra
anda, sbr. orð eins og hjóna-
bandsdjöfull, húsdjöfull, „hver
hefir sinn djöful að draga.“
Lúther hélt, að allt illt væri
samankomið í djöflinum og því
barðist hann við djöfulinn í
Wartburg. Djöfiatrúin lifnaði
við á þessum tímum og flökku-
skólasveinarnir (fahrende
Schúler) breiddu út þessi djöf
ulsfræði. Þeir voru hálflærðir
stúdentar, er hlupust á brott
frá háskólanum og vörpuðu
yfir sig huliðsblæ vxsindanna
og þóttust geta náð valdi yfir
árum Satans og notuðu sér fá-
fræði fóiksins til að græða ié
eða svala girndum sínum. Einn
af þessum mönnum var Georg
Faust nokkur (er síðar í þjóð-
sögnum var nefndur Jóhannes);
var hann fæddur nál. 1480 í
Wúrttemberg í þorpi einu
Knittlingen og lagði stund á
dulspeki, er kennd var í
Krakau og við aðra háskóla.
Vakti hann athygli mikla og
komu aðalsmenn úr nágranna-
löndunum til þess að kynnast
honum. Munkur einn í nálægu
klaustri var fenginn til þess að
telja honum hughvarf. Faust
kvaðst vera bundinn djöflin-
um með samningi, er hann hefði
undirritað með blóði sinu, og
varð þetta til þess, að hann
varð að fara frá Erfurt. Ýms-
ir prestar og prelátar höfðu
fullt traust á honum. Enn eru
sagnir um, að Faust hafi riðið
á víntunnu út um kjallara Auer
bachs í Leipzig. Jöhann kjör-
fursti (1525—32) lét það boð
út ganga, að taka skyldi Faust
höndum, en hann flýði þá. 1
Ingolistadt er ritað í bækur bæj-
arstjórnarinnar 1528, að spá-
maðurinn Faust hafi verið rek
inn burt úr bænum, en að tek-
ið hafi verið af honum það lof-
orð, að hann skyldi ekki hefna
sín. Seinna var hann tekinn
höndum af greifa einum og er
sagt, að hann hafi leikið á
kapelán greifans og lofað því
að kenna honum, hversu hann
skyldi ná skegginu af sér án
þess að raka sig. Lét hann þá
kapeláninn núa arseniki í húð
ina og brann hún vitanlega
undan. Prestur einn í Basel seg
ir frá því, að hann hafi setið
til borðs með Faust og hafi
hann fengið matreiðslumannin-
um sjaldgæfa fugla, er voru
óþekktir þar um slóðir. Með
Faust voru jafnan hundur og
hestur og áleit þessi prestur þá
vera illa anda, er gegndu öll-
um boðum Fausts. Hann nefndi
sig nú philosophus philosophor-
um og fór frægð hans víða um
lönd. Aldrei varð hann samt
efnaður þrátt fyrir fjárpretti
sína, en skuldaði alls staðar
þar sem hann fór um. Hann dó
nál. 1540 og er sagt, að dauð-
dagi hans hafi verið óeðlileg-
ur, hann hafi fundizt dauður
með andlitið á grúfu og hélt
lýðurinn, að þetta væri tákn
bandalags hans við djöfulinn.
Faust lék loddaraskap sinn til
dauðadags og er því eðli-
legt, að þjóðsagnirnar hafi
spunnið utan um hann vef af
kynjasögnum. Jukust þessar
Faustsagnir fljótt og 1570 safn
aði maður einn í Núrnberg
nokkrum sögnum. Ritið gefur
hann út til þess að allir geti
varað sig á djöflinum, en sjálf-
um særingunum sieppir hann.
Segir nú frá því, að Faust, fá-
tækum, gáfuðum bóndasyni
hafi tæmzt arfur eftir frænda
sinn í Wittemberg, hann hafi
lesið guðfræði, en verið laus í
rásinni og farið að fást við
14. marz 1971
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS