Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1971, Blaðsíða 2

4
M
að öðru en góðmennsku og ráð
vendni. Að visu kunna fúl-
menni að hittast hér, en það
stafar af þvi, að vestan Horns
taka menn oft á móti þjófum,
landshornamönnum og illvtrkj-
um, af einhvers konar misskil-
inni góðvild. Láta þeir þá
vrnna fyrir fæði sínu og hjálpa
þeim til að komast í eriend
skip. f>etta er hvort tveggja í
3enn vitavert og þeim, sem það
gera, til mesta t jóns. Ýmsir ósið
ir festa rætur meðal þeirra og
þeir verða að þola alls konar
móðganir af illmennum þeimr
sem þeir era að hjálpa. En allt
um þetta verður vart eins kon-
ar heiðarlegxar einfeldni hjá
flestum Ho'mstrendingunx Þeir
eru mjög greiðviknir og góð-
gerðasamir af hinum litlu efn-
um simrrn. Einkum eru þetr
mjög gestrisrair. Þeir eru skyn-
samir í bamaskap sinum
og vel að sér x kristnum fræð-
um.
fíorðlendingar eru eíns og
fóik I öðrum norðlægum lönd-
um vanir kulda, hreinu Iofti og
hreyfingu og eru því fiestir
likamshraustir, en ekki verður
sagt að þeír séu hávaxnari öðr-
um landsmönnum. Að hugarfari
eru þeir ef til vill dáiítið ólík-
ir innbyrðis. Fjórðungurinn er
svo víðlendur og íbúar hverr-
ar sýslu að ýmsu leyti með sér-
stökum eínkennum og hættir
þeirra ólíkir. Liggur sá orð-
rómur á þeím, einkum Skag-
firðingum, að þeir séu hneigð-
ari til ferðalaga og alls konar
prangs, eirakum hestaprangs
í»annig
voru
*
Islendingar
en að vinna heima að búum
sínum.
Skoðun okkar á Norðlend-
ingum og einkum Skagfirðing-
um er þessi: 1 fornöld vora
þeir taldir djarfir menn, sem
unnu mjög frelsi sínu, og
vernduðu það dyggxlega. Þeir
höfðu og traust í því að hafa
biskup og að nokkru leyfti lög-
sögn út af fyrir sig. Því að
það hefir alls staðar farið svo
á Islandi, að þar sem vinsæl-
ir og ríkir höfðingjar hafa kom
izt til valda, hafa þeir baft
mikið traust í helztu héruðum
landsins, og xmdirmenn þeirra
hafa stært sig af þeim og því
verið digurmaeítir og ófeilnir
gagnvart öðraxn. En nú er
þetta mjög breytt. Norðurland
hefir þolað miklar þrautir, og
Norðlendingar eru nú harla
ólíkir forfeðrum sinum. Hung-
ursneyð og illt árferði hefir
knúið þá til að leita sér bjarg-
ræðis í öðrum landshlutum, og
stórsóttir hafa valdið þvi, að
nýtt fóík hefir setzt að í heil-
um byggðarlögum. Þetita á við
um mestain hiuta Norðurlands,
en einkum Skagafjörð og því
næst um Húnavatnssýslu. Árið
1496 geisaði ægileg pest, og lézt
úr henni svo margt manna, að
heilar sveltír eyddust. Svo ein
kennilega hagaðx þessi þlága
sér, að hún kom ekki á Vest-
flrðí, heldur nam staðar við
Gxisfjörð. Fliuttist þá mikiil
fjöldi snauðra manna frá Vest-
fjörðum til þeirra sýslna norð-
anlands, sem næstar lágu, og
einkum þó til Skagafjarðar og
tóku þar eyðijarðir til ábúðar
eftir vild sinni. Kunnur ann-
álahöfundur segir, að árið
1639 hafi enn margt norð-
lenzkra bænda rakið ættir sin-
ar tH þessara innflytjenda í 4.
og 5. Iið. En með innflytjend-
um þessum komu nýir siðir.
Mikill er samt munur manna
úr hínum einstöku sýslum
Norðurlands, og eru þeir, sem
þaðan koma, dæmdir i öðrum
landshlutum eftir því, sem fram
koma þeirra er. Skagfírðingar
eru taldir framhleypnir og dig-
urmæltir, Eyfirðingar kyrrlátir
og sxðugir, en Húnvetningar
eru þar mitt á miJli. Um Þing-
eyinga er ekkert sagt, af þvi
að þeir ferðast lítið til annarra
héraða, en mest er talað um
Skagfirðinga, því að þeir eru
mest á ferðinni til Suður- og
Vesturlandsins, því að bæði
hafa þeir fleiri hesta en aðrir,
og hallærin hafa dxmið mest á
þeim. 1 slíkar ferðir eru eink-
um sendir þeir menn, sem skjót
astir eru í föram. Ertx það oft
ungir menn, andvaralausir og
óskammfeilnir, svo að þeir
lenda oft í illdeilum við menn
þá, er þeir skipta viðr og eink
um þegar þeir eru ölvaðir og
hrokast upp af þessum löstum.
Þetta hefir einkum gefið efni
tH hins illa orðróms um Skag-
firðinga.
Húnvetningar likjast Skag-
firðingum í sumu, en Vestfirð-
ingum að nokkru leyti. Eyfirð-
ingar líkjast Borgfirðingum í
hugarfari, búskap og háttum.
Þeir eru mjög kynrlátir menm
að eðlisfari og gætnir, starf-
samir, sparneytnir en um-
gengnisgóðir sin á milli og
gagnvart ókunnugum. Nábúar
þeirra í Þingeyjarsýslu Iíkjast
þeim, en þeir, sem búa nyrzt og
austast, likjast helzt þeim, sem
búa á norðanverðum Vestfjörð
um.
En Mývetninga taka þeir út
úr o-g lýsa þeim á annan hátt:
Við hljótum að hrósa Mývetn-
ingum fyrir framkomu þeiixa.
Þeir voru i senn vingjamleg-
ir og greiðviknir, hreinskilnir
og heiðarlegir í allri fram-
göngu og skiptum. Þeir eru
iðnir menn og sparsamir, og
stuðla lifnaðarhættir þeirra og
afskekkt lega sveitarinnar að
þvi. Nokkrir þeirra neyta
tóbaks, en drykkjuskapur er
skaröxt.
þar ekkl tlT. TTvergi a Norwur-
landi er talað hreinna mál en
þar.
Á Austurlahdi eru yfirleitt
góðir bændur, hreinlátir og for
sjálir, en fáir era þar auðug-
ir að lönduxsa og lausum aur-
um. Þeir era merin kyn-látir og
áburðarlitlir og tala fátt. Einn
ig er hugsunarháttur þeirra og
Mfsvenjur með sérstökum
hætti, þar sem þeir lifa í af-
skelcktum héruðum og hafa
mjög sjaldan samneyti við
aðra samlanda sína. í stuttu
máli sagt hefir mál þeirra og
framburður, dagfar og kurteis-
isvenjur, klæðaburður þeirra
að sumu leyti ásamt ferðavenj-
um o.fl. valdið þvi, að þeir
koma öðram landsmönnum svo
undarlega fyrir sjónir, enda
þótt þeir séu þeim i engu frá-
brugðnir, sem máli skiptir,
einkum um lundarfar. Þetta á
aðallega við um Skaftfellinga.
Bændur úr Meðallandi og
Álftaveri, sem árlega fara í
Eyrarbakkakaupstað, eru
haldnir hálfgerðir fávitringar
og það aðallega vegna þess, að
þeir nota sérkennileg orð, tals-
hætti og háttalag, sem þeim er
rannið í merg og bein, og
breyta í engu þar frá. En þeir
hafa yfirleitt rétt fyrir sér í
flestum hlutum, en hinir, sem
hæða þá, fara með staðleysu-
stafi. Hreint og óspjallað mál
stendur tvimælalaust í nánu
sambandi við iífsvenjur og
hætti hverrar þjóðar. Þegar
máilið breytist. þá taika og sið-
irnir venjulega að spillast, þvi
að jafnskjótt sem tiltekin orð
og nöfn gleymast, þá gleymast
einnig þeir hlutir og hugtök,
sem þau táknuðu. Dæmi manna
á Austurlandi sarmar þetta.
Þeir hafa bæði haldið fornum
siðum og lifnaðaifxáttum og
tungu sinni hreinni og
óbreyt’tri, öðraim landsmöranium
fremwr, þegar undanskiildir
eru einstöku Iærðir menn. Þó
verður að taka það fram, að í
grennd við kaupstaðma þrjá,
Vopnafjörð, Reyðarfjörð og
Berufjörð, og í Breiðdal hafa
menn tekið upp allmörg út-
lerad orð, eirakum af enskuim og
þýzkum uppruna, einkum Ber-
firðingar.
Á Austurlandi þekkja menn
fátt af skemmtunum og dægra-
dvölum, enda era þeir ekki
glaðværir, og mun fremur
mega kalla þá þunglynda.
Helzta skemmtun þeirra er að
lesa fornsögumar og styður
það mjög að þvi að halda við
málinu. Stundum heyrir maður
hína litilfjörlegustu kotbænd-
ur tala á sama máli og er á
sögunum, en fyrir það er hleg-
ið að þeim þegar þeir koma til
SuðurlandSins. —
Um Sunnlendinga segir, að
þeir séu allólíkir í skapferli,
enda hafí margir úr öðram
landshlutum, svo sem Norð-
urlandi og Borgarfirði tekið
sér þar bólfttstu, svo og nokkr
ir útlendingar. Fólkið, sem al-
izt hefir upp í veretöðvuinium,
sé yfirleitt öfriðara og ver
vaxið heldur en sveitafólkið.
Rangæingar megi teljast í röð
bezta fólks á Islandi, sparsam-
ir, iðnir, gððir búmenn, greið-
viknir og kurteisir. 1 Hrepp-
unum í Ámessýslu sé einnig
sæmdarfólk og góðir bændur.
En Álftnesingar, eða þeir sem
búi í grennd við Bessastaði,
þyki ógerðarfólk. Þó séu þeir
eKKT svo aTTTr. Bænuumir
kringum Skálholt séu taldir
meðal hinna allra lökustu. Þó
séu þeir ekki eiras spiililitir
og þeir séu vesalir og ósiðað-
ir. Annars sé það algengt sunn
anlands, að þeir, sem búi næst-
ir höfnunum þar sem útlend
skip koma, séu mest úrliynjað-
ir og dugminnstir, og orsökin
til þess sé sú, að þeir læri fleira
illt en gott af útlendingum.
Orð fari af því að Eyrbekk-
ingar séu úrkynjaðir og sóðar.
Þar býr margs konar lýður á
litlu svæði í þorpi, sem þó er
fjölmenn kirkjusókn. Þar eru
19 stórjarðir og meira en ein-
býlt á flestum, en þrí- og fjór
býlt á sumum, og auk þess eru
þar nálægt 90 kotbæir, þegar
taldar eru hjáleigur allar og
þurrabúðir. Þetta er helzti
verzlunarstaður landsins sakir
mannfjölda þess er þangað
sækir verzlun frá Suður- og
Austurlandi. Málið er hvergi á
landinu jafnbjagað og blandað
erlendum orðum sem á Suður-
landi.
Fyrir ofan Eyrarbakka er
byggðarlagið Flói. Þykja þeir,
sem þar búa, fákænir og kall-
ast í skopi Flóafífl. En í þessu
efni eru þeir hafðir fyrir
rangri sök, því að i tali verð-
ur þess ekki vart, að Flóa-
menn séu óskynsamari ná-
grönnum sínum. Sennilega er
orðrómurinn þannig undir
komiran, að Flóamenn era
óbrotnir í háttum sínum og
framkomu. Þeir ferðast sjald-
an og fara Iitið annað en til
kirkju. Þá hefir það og ef til
vill stutt að þessum orðrómi, að
líkt og Skaftfellingar nota
Flóamenn ýmis orð og tals-
hætti, sem ekki tiðkast annars
staðar, en er flest gamalt og
gott mál, og eiga þeir skilið
hrós fyrir það, að í engri sveit
á Islandi, sem liggur jafn
næiri kaupstað og Flóinn, er
málið talað jafn hreint og
óbjagað sem þax.
Um ibúa Gullbringusýslu og
Kjósarsýslu segir að þeir séu
menn miklir vexti og vel á sig
komnir, en sjaldan hraustlegir,
fölir i andliti, og muni það
stafa af þvi, að þeir stunda
mikið sjó og hafi þvi vos og
kulda. Ekki verði þeir kallað-
ir glaðl;yndlr, sönrau nær væri
að kalla þá ómarmblendna og
tömláta. Skeyti þeir lítt um
þau málefni, sem liggja fyrir
utan verkhring þeirra.
Á einum stað minnast þerr
sérstaklega á kvenfóíkið og
bendir það til þess, að þessar
lýsingar eigi eingöngú við karl
menn. Þykir þvi hlýða aði
skeyta hér aftan við þvi, sem
um konurnar er sagt :
Það er ekki einungis að
lwenfólk sækir engar skemmt-i
anir eða nýtur annarrar til-
breytni í daglegu lifi, en það
veldur þvi, að þær era ófrjáls-
legar i allri framkomu og um-
gengni, þögular og þunglynd-
ar, heldur stuðlar einnig að:
þessu sama, að þær sitja inni
við ullarvinnu og önnur störf
mestan hluta ársins nema stutt
an tima á sumrin. Þetta og
m;airgt fleira veldur þvi, að
heilsufar kvenna er miklu lak-
ara en karlmanna, þótt enginn
veiti því athygli né láti sig það
raofekru skipta. Hér er um ai-
vörumál að ræða, eirts og nð
er háttað hiöguim á ísfandi.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. mai'z 1971