Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1965, Blaðsíða 12

Sjúkrahúsiff sem Jóhannes Johannmssen vann viff í Júgóslavíu. (Ljósm. M. Kojic).
skæruliða. Þrátt fyrir alþjóðasamþykktir
um hjúkrunarfólk höfðu Þjóðverjar tek-
ið marga lækna til fanga. Johannessen
læknir fékk skipun um að gefa sig fram
við skæruliðadeild, sem kennd var við
bæinn Raca. Þetta var deild úr skæru-
liðasveit, sem var staðsett í nánd við
bæinn Uzice í Serbíu. Þannig atvikaðist
það að Johannessen varð skæruliðalækn-
ir. Á þessu svæði ferðaðist hann stöðugt
á hraðfara næturgöngum til þess að gera
að sárum manna og hjúkra sjúkum,
jafnt hermönnum og íbúum nærliggj-
andi þorpa. Eftir frelsun þessa héraðs
tók hann að sér að koma á fót hermanna-
sjúkrahúsi þar. Meðal skjala dr. K. hér-
aðslæknis þessa héraðs finnum vér
skýrslu um heilbrigðismál héraðsins þar
sem lesa má eftirfarandi:
„.... Ókeypis læknishjálp var veitt
öllum án tillits til efnahags. Hinir efna-
minni fengu einnig ókeypis lyf, en þau
greiddu hernaðaryfirvöld héraðsins. Auk
þess sendi ég lækna með sérstökum fyr-
irmælum til hinna ýmsu sveitarfélaga.
Til Bajina Basta sendi ég íslendinginn
Johannessen lækni, sem talaði serbnesku
eins og innfæddur“.
S em læknir helgaði Johannessen
sig af ósérhlífni þeirri köllun að hjálpa
hinum særðu hermönnum. Hann eyddi
svefnlausum nóttum við hjúrkun þeirra.
Hverri frístund fórnaði hann til að
hjálpa óbreyttum borgurum án nokkurs
endurgjalds. Þess vegna og einnig
vegna hins, að þessi maður fjærst úr
norðri hafði tvívegis á ævi sinni gert
allt sem hann mátti til hjálpar serbnesku
þjóðinni, var hann í ríkum mæli elsk-
aður og virtur af hermönnum og óbreytt-
um borgurum. Við hljótum að meta
dáð hans því meir þegar við höfum í
huga að Þjóðverjar fóru ekki eftir á-
kvæðum Genfar-samþykktarinnar og
höfðu drepið særða menn, lækna og
hjúkrunarfólk. Einnig megum við vera
minnug þess að Johannessen læknir var
55 ára og starf hans við hersjúkrahúsið
hafði í för með sér sífelldar ferðir milli
fjarlægra staða. Það hlýtur að hafa ver-
ið mikil áreynsla fyrir mann á hans
aldri.
Johannessen læknir vann við her-
sjúkrahúsið í Bajina Basta til nóvember-
loka 1941 þegar Þjóðverjar hófu hinar
heiftarlegu hernaðaraðgerðir gegn frjáls-
um landsvæðum. Gegn hinum takmark-
aða fjölda skæruliða í nánd við Uzice —
en þar voru aðeins 12 hópar skæruliða —
tefldu Þjóðverjar fram 80 þúsund her-
mönnum auk flugvéla, skriðdreka, stór-
skotaliðs og annarra hergagna. Skæru-
liðar urðu að láta undan síga fyrir ofur-
eflinu yfir fjöllin til Bosníu, sem er í
Mið-Júgóslavíu. Á þessum tima urðu
Þjóðverjar að berjast við 64 sveitir
skæruliða auk nálægt 20 smærri flokka,
alls um 60—70 þúsund manns.
Þjóðverjar höfðu stöðvað undanhald
skæruliðasveitarinnar, sem hafði verið á
ferðinni frá Bajina Basta. Johannessen
læknir var með hinum særðu. Þjóðverj-
arnir höfðu neytt skæruliðana til að
hörfa upp í fjallið Tara og gerðu þeim
þar með ómögulegt að komast í sam-
band við aðalsveitirnar. Johannessen
læknir dvaldi meðal hinna særðu meðan
þeir þurftu á hjálp hans að halda, en
jafnóðum og þeir náðu sér hurfu þeir
hver til síns heima samkvæmt áður gefn-
um fyrirmælum ábyrgra leiðtoga. Þessi
fyrirmæli giltu einnig fyrir Johannes-
sen lækni og fór hann þá aftur til Baj-
ina Basta. Hann reyndi að telja Þjóð-
verjum trú um að hann hefði hjálpað
skæruliðum eingöngu af mannúðarástæð-
um, en ekki af stjórnmálalegum ástæð-
um. Þegar honum varð ljóst að þeir
trúðu ekki framburði hans og höfðu í
hyggju að taka hann til fanga, gaf hann
yfirlýsingu um það, að skæruliðarnir
hefðu skráð hann í sinn hóp eins og þeir
hefðu gert við fleiri lækna.
Af skjölum, sem fundizt hafa eftir
frelsun landsins, er ljóst að Þjóðverjarnir
trúðu honum ekki. Johannessen læknir
dó í Rekovac í Serbíu árið 1958, svo að
ég átti þess ekki kost að ræða við hann
sjálfan um þetta mál. Hins vegar hef ég
fundið frumskjöl, sem sýna að hinn 9.
nóvember hafi öryggislögreglan í Bel-
grad, sem vann fyrir Þjóðverja, skrifað
læknafélagi Serbiu svohljóðandi bréf:
„Vér höfum til meðferðar mál gegn
Jóhannesi Johannessen lækni frá Bajina
Basta, sem tekið hefur þátt í aðgerðum
skæruliða meðan þeir höfðu Uzice og ná-
grenni hennar á valdi sinu. Vér biðjum
yður að senda oss nú þegar almennar
upplýsingar um hann svo og myndir,
sem munu vérða endursendar að athug-
un lokinni“.
L æknafélagið endursendi þetta
bréf ásamt eftirfarandi svari rituðu á
bakhlið þess:
„Jafnframt því að endursenda þetta
bréf viljum vér tjá yður að Johannessen
læknir er meðlimur þessa félags. Hann
ei- flóttamaður frá Debar* og er nú hér-
aðslæknir í Rekovac. Hann er fæddur 7.
nóvember 1886 á íslandi. Hann útskrif-
aðist frá læknadeild háskólans á íslandi.
Hann hefur fengið almennt læknisleyfi
frá heilbrigðismálaráðuneytinu 8. okt.
1924. Hann kom til Serbíu 1915 með
danskri hjúkrunarsveit. Mynd getum vér
ekki sent þar sem vér höfum enga“.
Því miður vitum við ekki hvort þessi
aldni læknir, góði og tryggi vinur Serbíu,
hefur verið tekinn til fanga og píndur
af lögreglu nazista og kvislingum.
Það er ekki hægt að upplýsa þetta
þar sem engin skjöl eru til frá þessum
tíma um þessi mál og enginn á lífi, sem
veitt gæti upplýsingar um það. Jafnvel
síðari kona hans, sem hann kvæntist
1945, gat ekki gefið neinar upplýsingar
um þetta atriði. Þegar ég heimsótti hana
og spurði um þetta, tjáði hún mér að
Johannessen læknir hafi verið mjög hlé-
drægur maður. Hann talaði ógjarna um
þátttöku sína í skæruhernaðinum, hvorki
meðan á stríðinu stóð né eftir það. Hann
vildi einfaldlega ekki tala um sína eigin
persónu.
Ef nazistarnir hafa ekki tekið hann til
fanga, hlýtur það að hafa verið eingöngu
vegna þess að Johannessen læknir var
mjög elskaður og virtur af alþýðu
manna alls staðar þar sem hann hafði
starfað sem læknir. Hann starfaði aðal-
lega í fátækum og afskekktum sveitum
í Makedóníu. Hann hafði fengið heiðurs-
merki frá stjórnarvöldum Júgóslavíu fyr-
ir strf5. Johannessen starfaði mikið í
Rauðakrossinum og var mikið í sam-
bandi við Alþjóðarauðakrossinn. Eftir
að júgóslavneski hluti Makedóníu var
hernuminn af Búlgörum tókst honum
að flýja til Serbíu og mun hann þá hafa
notið góðs af sambandi sínu við Alþjóða-
rauðakrossinn. Frá Bajina Basta flutti
Johannessen læknir til Rekovac árið 1942.
Meðan á hernáminu stóð kom hann
fram sem heiðvirður og góður þegn
* Debar er borg í Makedóníu, sem þá
var hernumin af Búlgörum.
lnndsins og hafði aldrei neina samvinnu
við innrásarherinn. Enda þótt hann hafi
stöku sinnum sézt í hópi kvislinga, var
ölium mjög vel kunnugt að hann fyrir-
leit þá eins og hann fyrirleit hernáms-
liðið. Eftir frelsun Júgóslavíu árið 1945
vann Johannessen af ósérhlífni sem lækn-
ir, enda þótt hann væri þá orðinn aldr-
aður. Hann var einnig mjög starfsamur
í félagsmálum. Sveitungar hans dáðust
að manngæzku hans og hve reiðubúinn
hann var til þess að leggja sinn skerf til
endurreisnar landsins. Ég hef talað við
margt gamalt fólk í þeim héruðum
Makedóníu þar sem Johannessen læknir
hafði verið og allt geymir það hinar
beztu minningar um hann. Þar var
mér sagt um hann: „Hann var mjög góð-
ur maður og læknir og hann naut mik-
illar virðingar fólks, sem hann um-
gekkst“.
Prófessor að nafni Nikola Vucinov,
sem nú er háttsettur maður í mennta-
málaráðuneytinu í Serbíu, var yfirmaður
hersjúkrahúss skæruliða í Bajina Basta,
þar sem Johannessen vann sem læknir,
Hann minnist Johannessens læknis mjög
vel enn þann dag í dag.
P rófessor Vucinov segir að Jo-
hannessen hafi verið trúr sinni köllun
sem læknir og hafi unnið að þeirri köllun.
sinni að hjálpa sjúkum og særðum af ó-
sérhlífni. „Hann einfaldlega vék ekki frá
rúmi sjúklingsins og sjúklingarnir elsk-
uðu þennan orðfáa hægláta mann“. Hann.
segir ennfremur að hann hafi stöku sinn-
um hitt Johannessen lækni eftir stríðið
og ávallt hafi þeir rifjað upp endurminn-
ingar frá þessum stríðsdögum er þeir
voru saman í sjúkrahúsinu í Bajina
Basta. Johannessen læknir rifjaði upp
með mér baráttu félaga sinna af mikilli
ánægju þennan tíma, segir Vucinov. Jo-
hannessen var einn af hinum fyrstu, ef
ekki sá allra fyrsti af erlendum læknum,
sem unnu með þjóðfrelsisher Júgóslavíu.
Bandamenn létu í té fyrstu læknishjálp
sína við skæruliða Títós síðari hluta árs
1943, enda þótt þeir hefðu barizt harðri
baráttu hvarvetna í Júgóslavíu frá
fyrsta degi innrásar ítala og Þjóðverja.
Með þessari baráttu urðu Júgóslavar að-
ilar bandalagsins gegn Hitler, en leiðandi
stórveldi þess voru Bandaríkin, England
og Sovétríkin. Samkvæmt ummælum
Churchills hafa Júgóslavar með skæru-
hernaði sínum haldið 20 herdeildum
þýzkum í Júgóslavíu frá hernámi lands-
ins til stríðsloka.
Aðstoð Jóhannessens læknis, hins góða
vinar frá hinu fjarlæga og fagra íslandi,
var okkur mjög dýrmæt, ekki einungis
sem læknishjálp, er framkvæmd var a£
ást á starfinu, heldur einnig sem tákn
samhjálpar og siðferðilegrar hvatningar
til okkar á þessum erfiðu tímum. Sú á-
kvörðun þessa manns að hjálpa okkur á
þessum tíma ætti aldrei að gleymast.
Slík ákvörðun, gerð á þessum tíma,
sýndi að hann var reiðubúinn að fórna
öllu fyrir málstaðinn, jafnvel lífinu. Her-
menn 22. þýzku herdeildarinnar, sem
barizt hafði gegn hinu frjálsa landsvæði
Uzice, sem áður er sagt frá, frömdu
fjöldamorð á hópi særðra skæruliða. Ak-
andi á hinum voldugu skriðdrekum sín-
um höfðu þeir náð hinum hægfara hópi
300 særðra skæruliða og drápu þá alla
með því einfaldlega að aka yfir þá. Við
höfum skýrslur um marga menn, sem
drepnir voru í þessu fjöldamorði, þeirra
á meðal marga lækna og hjúkrunar-
fólk. Við slíkar hættur og enda þótt
aldraður væri, rétti þessi maður, sonur
hins fjarlæga norðurs, okkur hönd sína
sem bróðir og læknir og með okkur barð-
ist hann fyrir betri framtíð.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
36. tbl. 1965